Her olaya adı karışan, şimdi de sokakları karışan İran

OSMAN SAĞIRLI

İran nüfusunun %90’ı Şiilerden oluşmakta ve tüm hukuk Şii mezhebine dayanmaktadır. Devletin kurucusu İmam Humeyni, başlarda Şii-Sünni yakınlaşmasını savunduysa da 1979 devriminden bu yana bu konuda umut verici ciddi adımlar atmadı.
Ülke nüfusunun küçük bir bölümünü oluşturan Sünnilerin çoğu doğudaki Belucistan ile kuzeybatıdaki Kürdistan eyaletlerinde yaşıyor. Bir milyondan fazla Sünni Müslüman’ın yaşadığı Tahran’da henüz büyük bir Sünni camii yok. Sünnilere cami sözü veren Muhammed Hatemi de iktidarında bu sözünü tutmadı. Sünnilerin büyük oranda Beluç, Arap ve Kürt olmalarıyla problem âdeta etnik bir boyut kazandı. Öyle ki, İran’da Sünnilerin devlet kademelerinde yükselmeleri ve önemli pozisyonlara gelmeleri mümkün değil. Kendi ülkesindeki Sünnilere yönelik baskıları bilinen İran’ın içeride koyu bir Şii politika uyguladığı aşikâr. Araştırmacı Ahmet Emin Dağ “Bu Şii algının dış politikayı yönlendirmesi, Şii mezhebinin yayılması için birtakım eylemlerde bulunması şaşırtıcı değil. Bu sebepledir ki, İran rejimi tarih boyunca İslam dünyasındaki krizlerde çok kötü sınavlar verdi” diyor.
İslam tarihi boyunca yaşanmış olan Şii-Sünni çekişmesi bugün de kaldığı yerden sürdürülüyor. 11. yüzyılda Sünni ve Şii devletlerin birbiriyle kavgası, Kudüs’ün haçlılar tarafından işgalini kolaylaştırdı. 16. yüzyılda Osmanlı ve Safevi devletleri arasındaki çekişme ise Avrupa yayılmacılığını kolaylaştıran bir rol oynadı. Bugün de aynı tarihî hata tekrarlanıyor.
Rusya’nın Çeçen işgalinde Rusya’ya yakın durmayı tercih eden İran, Afganistan’daki iç savaşta kendine yakın gruplara (Hazaralar) destek vererek Şii mevzilerini korumaya çalıştı.
İran, 2006-2008 yılları arasında Irak’taki iç savaş sırasında akan kanı azaltabileceği hâlde, diğer Arap ülkeleriyle mevzi savaşına girdi ve binlerce masumun ölümünde pay sahibi oldu. Arap Baharı sürecinde Suriye ve Yemen’deki politikaları da, gerekçesi her ne olursa olsun, zalimin yanında durarak binlerce sivilin katledilmesine sebep oldu. İran açısından bu iki savaşta Alevi ve Şii grupları destekleme gerekçesi olarak jeopolitik ve dinî gerekçe ileri sürüyor. Ancak İran, Suudi Arabistan ve İsrail’le yürüttüğü bölgesel savaşında her yolu ve müttefiki mübah kabul etti.
Bugüne kadar Batı’yla dalaşan, Müslüman’la savaşan İran, kendi içindeki Azeri toplumu da sürekli baskılıyor.
İran; Afganistan, Körfez ülkeleri, Irak, Suriye, Filistin ve Lübnan’ı da içine alan Şii Hilali projesiyle sürekli sahada aktif oldu. Dışarıda İsrail, Suudi Arabistan ile didişmesi, ABD ile boy ölçüşmesi, Rusya ile yakınlaşıp Çin ile iş tutması, Fransa ile restleşmesi nedeniyle içerideki olayların muhasebesi her defasında ertelendi. Dahası İran hep içeride olabilecek bir ayaklanmayı uzak mevzide göğüslemeyi tercih etti.
Ancak ambargolar ve yolsuzluklar nedeniyle beli bükülen halk bıçak kemiğe dayanınca sokaklara indi. Yönetimde taht ve otorite kavgası veren Dini lider ve Cumhurbaşkanı bile tehlikeyi iliklerine kadar hissetti. İsyanların güç kullanılarak bastırılması yöntemini bir defa daha uygulamaya soktu.
Ne olup bittiğiyle ilgili kulaktan dolma bilgiler dolaşımda, zira ülke içine kapandı. Fakat bu isyan defteri bir daha kapatılabilir mi, orası meçhul!

EĞRİSİYLE DOĞRUSUYLA ZAMAN ZAMAN İRAN
MÖ 550-330 Achaemenid hanedanlığı ilk Pers İmparatorluğu’nu yönetmeye başladı.

İSLAM'IN GELİŞİ
636 İslam ordularının seferleri Sasani hanedanının sonunu getirdi. Ülke İslami egemenliğin altına girdi.
1220 Cengiz Han’ın Moğol kuvvetleri, Cengiz’in torunu Hulagu’nun torunları tarafından yönetilen İlkhanate’nin parçası olan Pers’i ele geçirdi.
1501 Şii Kızılbaş savaşçı kabilelerinin desteğiyle Şah İsmail, Safevi hanedanlığının ilk yöneticisi olarak Şiiliği devlet inancı ilan etti.
1571-1629 Orduyu yeniden biçimlendiren Şah Abbas, batı Avrupa ile ilk diplomatik bağlar kurdu.
1736-1741 Nadir Şah İran’ın başına geçti. Şiilerle Sünniler arasındaki ihtilafı Abdullah Süveydi Efendi’nin delilleriyle ortadan kaldırdı. Yüz binlerce Şii, ehlisünnet âlimine hak verdi.
1794 Ağa Muhammed Han Kaçar , Kaçar hanedanlığını kurdu ve Şah olarak tahta çıktı. Yarım yüzyıldan sonra İran’da istikrarı sağladı.
1828 İran, ikinci bir Rus-Pers savaşından sonra Kafkasya'nın kontrolünü Rusya'ya bıraktı.

PEHLEVİ HANEDANLIĞI
1921 Şubat Rıza Han askerî darbeyle iktidarı ele geçirdi.
1935 Rıza Şah yabancı ülkelerden ülkesini İran yani "Aryanların toprağı" olarak tanımalarını istedi. Kadınların çarşaf giymelerini yasakladı. Birtakım dinî yasaklar üzerine halk eve kapanarak yönetimi protesto etti.
1941 Şah'ın II. Dünya Savaşı'ndaki yanlı tutumu, İran'ın İngiliz-Rus işgaliyle sonuçlandı. Şah, tahtını oğlu Muhammed Rıza Pehlevi'ye devretmek zorunda kaldı.
1951 Nisan - Parlamento, İngiliz Anglo-Iranian Oil Company'nin egemen olduğu petrol endüstrisini millîleştirdi. İngiltere, ambargo uyguladı. On binlerce kişi açlıktan öldü.
1953 Ağustos Başbakan Musaddık, İngiliz ve ABD istihbaratı tarafından devrildi. General Zahidi başbakan oldu. Şah geçici sürgünden döndü.
1963 Ocak Şah, “Beyaz Devrim” toprak reformu ve sosyoekonomik modernleşme programını başlattı. 1960'ların sonlarında muhalif hareketler SAVAK gizli polisi tarafından bastırılmaya başladı.
1978 Eylül Şiii din adamlarının da içinde olduğu gruplar otoriter yönetime karşı isyana başladı. 

ŞAH SÜRGÜNE, HUMEYNİ EVE
1979 Ocak Siyasi durum kötüleştikçe, Şah ve ailesi sürgüne zorlandı.
1979 Şubat Dini muhalefet lideri Humeyni, Irak ve Fransa'da 14 sene sürgünde kaldıktan sonra geri döndü.
1979 Nisan Referandum sonrasında İran’da cumhuriyet ilan edildi.
1979 Kasım Tahran'daki ABD elçiliğinde 52 Amerikalı rehin alındı. Karşılığında ABD'de tedavi gören Şah'ın İran'da yargılanması  için iadesi  talep edildi.
1980 Ocak Ebu’l-Hasan beni Sadr, devrimin ilk cumhurbaşkanı seçildi.
1980 Temmuz Sürgün edilen Şah, Mısır'da kanserden öldü.

İRAN-IRAK SAVAŞI
22 Eylül 1980 Sekiz sene sürecek İran-Irak savaşı başladı.
1981 Ocak Amerikan rehineler, 444 gün esaret altında kaldıktan sonra serbest bırakıldı .
1981 Haziran Başkan Ebu’l-Hasan beni Sadr görevden alındı ve daha sonra Fransa’ya kaçtı.
1985 ABD ve Sovyetler Birliği silah tedarikini durdurduktan sonra ABD, gizli silah anlaşmaları sunarak Lübnan'daki rehinelerin serbest bırakılmasını sağlamaya çalıştı.
1988 Temmuz İran Air’in Airbus uçağı yanlışlıkla USS Vincennes tarafından vuruldu.
1988 Temmuz İran, Cenevre'de BM himayesinde müzakerelerin ardından Irak'la ateşkesi kabul etti.
3 Haziran 1989 Humeyni öldü. 4 Haziran'da Cumhurbaşkanı Hamaney yeni üst lider olarak tayin edildi.
1989 Ağustos  Haşimi Rafsancani yeni cumhurbaşkanı olarak yemin etti.
1989 Kasım ABD, 567 milyon dolarlık dondurulmuş İran mal varlığını serbest bıraktı.
1990  İran, Irak'ın Kuveyt'i işgal etmesi sırasında tarafsız kaldı. İran ve Irak yeniden diplomatik ilişki kurdu.
abd yaptırımları
1995 ABD, İran’ın terör sponsorluğu, nükleer silah arayışı ve İsrail-Filistin barış sürecine düşmanlık iddiaları üzerine petrol ve ticari müeyyideler uyguladı.
1997 Mayıs Muhammed Hatemi cumhurbaşkanlığı seçimlerinde %70 oy alarak muhafazakârlara darbe vurdu.

YEŞİL HAREKET
1999 Temmuz Tahran Üniversitesi öğrencileri, güvenlik güçleriyle çatıştı. Altı gün süren isyan ve 1.000'den fazla öğrencinin tutuklanmasına yol açan hadiselerde 110 kişi öldü.
2000 Nisan Yargı, 16 reformist gazetenin yayımlanmasını yasakladı.
2001 Haziran Cumhurbaşkanı Hatemi yeniden seçildi.
2002 Ocak ABD Başkanı George Bush, Irak, İran ve Kuzey Kore'yi "kötülük ekseni" olarak nitelendirdi.
2002 Eylül Rus teknisyenler, ABD’ye rağmen İran’ın ilk nükleer reaktörünün Bushehr’de inşa etmeye başladı.
2003 Haziran Binlerce öğrenci, Tahran'da protesto gösterilerine katıldı.
2003 Kasım İran, uranyum zenginleştirme programını askıya aldığını ve BM'nin nükleer tesislerinin daha sıkı denetlenmesini sağlayacağını söyledi.
2004 Şubat Muhafazakârlar seçimlerde Parlamento’nun kontrolünü yeniden kazandı. Konsey, binlerce reformist adayı seçim öncesi diskalifiye etti.

NÜKLEER KRİZ
2005 Haziran Tahran Belediye Başkanı Mahmud Ahmedinecad, cumhurbaşkanlığı seçimlerinde eski cumhurbaşkanı Rafsancani’yi mağlup etti.
2005 Ağustos-Eylül Tahran, İsfahan tesisinde uranyum dönüşümüne devam ettiğini ve programın barışçıl amaçlı olduğunu vurguladı. IAEA, İran’ı nükleer silahların yayılmasını önleme anlaşmasını ihlalle suçladı.
2006 Şubat İran, Natanz'da uranyum zenginleştirmeye devam etti.
2006 Ağustos BM Güvenlik Konseyi, İran’ın nükleer yakıt geçişi konusundaki çalışmalarını durdurması için son tarih verdi.
2007 Mart İran’la Irak arasındaki Şattü’l-Arap su yolunun ağzında devriye gezen 15 İngiliz denizciyi tutukladı İngiltere diplomatik yaptırım başlattı.
2007 Ekim ABD, 30 yıldır uyguladığı müeyyidelere yenilerini ekledi.
2008 Eylül BM Güvenlik Konseyi, İran’ın uranyumun zenginleştirilmesini durdurma taleplerini yeniden teyit etti.
Seçim protestoları
2009 Haziran Ahmedinecad'ın  seçimlerde hile yaptığı iddiası üzerine çıkan sokak olaylarında en az 30 kişi öldü, 1.000'den fazla kişi tutuklandı.
2009 Eylül İran, Kum yakınlarında bir uranyum zenginleştirme tesisi inşa ettiğini itiraf etti. Ayrıca İsrail ve ABD üslerini hedef alan orta ve uzun menzilli füzeyi test etti.

DİĞER YAPTIRIMLAR
2010 Haziran BM Güvenlik Konseyi, İran’a 4. yaptırımları uyguladı.
2011 Nisan İran, Suriye iç savaşında rejimi desteklemek için sahaya girdi. İlk önceleri bu desteği inkâr etti.
2012 Eylül IAEA üç aylık raporunda, İran'ın Fordo nükleer sahasındaki üretim kapasitesini iki katına çıkardığını, incelemeleri engellediğini açıkladı.
2012 Ekim İran' parası uluslararası müeyyideler sebebiyle dolar karşısında değerinin %80'ini kaybetti.

RUHANİ CUMHURBAŞKANI
2013 Haziran Reformist destekli dinî lider Hasan Ruhani, cumhurbaşkanlığı seçimini kazandı.
2014 Haziran Ruhani, İran'ın Devrim Muhafızlarının Irak'ta askerî eğitim için bulunduklarını açıkladı.
2015 Şubat Yemen'de başlayan iç savaşa İran da müdahil oldu.

NÜKLEER ANLAŞMA
2015 Temmuz Ekonomik müeyyidelerin kaldırılması karşılığında nükleer faaliyetlerini sınırlandırma konusunda Batı’yla anlaştı.
2016 Ocak BM’nin onayıyla İran'a yönelik uluslararası ekonomik müeyyideler kaldırıldı. Cumhurbaşkanı Ruhani, 16 yıl aradan sonra İran devlet başkanı olarak ilk Avrupa ziyaretine çıktı.
2017 Mayıs Hasan Ruhani, cumhurbaşkanı olarak tekrar seçildi.
2017 Haziran Parlamento’ya ve Humeyni'nin türbesine düzenlenen koordinasyonlu saldırılarda birçok kişi öldürüldü. DEAŞ saldırıları üstlendi.
2017 Aralık Halk, Ruhani ve Hameney tarafından kabul edilen ekonomik paketi birçok şehirde protesto etti. Olaylar kanlı bastırıldı.

ABD ANLAŞMADAN ÇEKİLDİ
2018 Mayıs Trump, ABD’nin İran’ın nükleer programındaki 2015 uluslararası anlaşmasından çekildiğini açıkladı. İran, uranyum zenginleştirme kapasitesini artırma uyarısı yaptı.
2018 Eylül Huzistan’da askeri geçit töreninde ateş açıldı. DEAŞ’ın üstlendiği saldırıda 29 kişi öldü.
2019 Mayıs ABD, İran’ı Körfez’deki tankerlere saldırmakla suçladı.
2019 Eylül Suudi Arabistan'daki Aramco tesislerine saldırı düzenlendi. Saldırılardan İran'ı sorumlu tutuldu.
2019 Ekim Irak'ta hükümet karşıtı gösterilere İran paramiliter grupların müdahale ettiği görüntülerle belirlendi.
2019 Kasım Ruhani 53 milyar varil petrol bulunduğunu duyurdu. Ardından benzine yapılan zam sonrası halk 30 şehirde sokağa döküldü. Gösterilerde yüzlerce kişi hayatını kaybetti. İran internet erişimini keserek dünya ile ülkenin bağlarını kopardı. Çok sayıda muhalif ve gösterici gözaltında. Olaylar sürüyor.