Dışsallıklar: Arılar, elmalar, otomobiller ve küçük çocuklar

Biz ekonomistlerin "dışsallıklar" dediği bir terim vardır. Bu terimi ilk bakışta anlamak bazen zor olabilir, ama birkaç örnekten sonra her şey netleşecektir. Investopedia'da olduğu üzere genellikle çok karmaşık bir tanımı vardır: "Bir ekonomik faaliyetin ilgisiz üçüncü kişiler tarafından yaşanan sonucu." Eh yani, bu tanım en az çamur kadar berrak.

İşte dışsallıklara bazı örnekler: Arı kovanları ve meyve bahçeleri, otomobiller ve temiz hava, kömür üreten bitkiler ve kirlilik ve iklim değişikliği. Bu nasıl oluyor? En kolay açıklanabilecek örnek arılar ve meyve bahçeleri olabilir. Türkiye'de güzel bir dağlık alanda ormanın derinliklerindeyiz diyelim. Sadece hafızanızda kalanlarla oradaki temiz havayı alabiliyorsunuz, değil mi?

Şimdi arı yetiştiren bir aile var diyelim. Bal üretiyorlar. Ayrıca arı poleni işi de yapıyor olabilirler. Yakınlarda elma ve diğer meyve ve fındık bahçesi olan bir aile olsun. Arılar yavrularını beslemek için meyve bahçesinden çiçek polenleri ve nektar almak için kovanlarını terk eder. Onlar polen toplamak için bir çiçekten diğerine uçarken beraberlerinde polenleri de taşırlar ve bu sayede çiçeklerin döllenmesini sağlarlar. Bunun arılara faydası vardır. Bal yapmalarına yarar. Arıların bu davranışı, meyve bahçesi sahibinin ağaçlarının ve çiçeklerinin döllenmesine yardımcı olur. Bir kazan-kazan durumudur.

Arıcı ve meyve bahçesi sahibi yiyecek bulmaya çalışan arıların dışsallığından kazanabilir. Ancak arıcılık, meyve bahçesi sahibinin arıların hizmetleri için ödeme yaptığı bir iş de olabilir. Akıllı bir arıcı, arıların davranışının pozitif dışsallığından sağlanabilecek böyle bir geliri aklının bir köşesinde tutmalıdır. Meyve bahçesi sahibi de arıcıdan ağaçların ve çiçeklerin nektarı için para isteyebilir, tabii nasıl fiyatlandırılır bilemiyorum!..

Eğer iki yönlü para trafiği olursa, o zaman pozitif dışsallıklar içselleştirilmiş olur. Diğer bir deyişle, bal fabrikası, kovan ve meyve ve fındık bahçesi tam anlamıyla birbirlerini beslemektedir ve herkes süreçte bazı ekstra gelirler elde edebilir. Eğer dışsallıklarda bu pazar olmasaydı iki taraf da daha az kazanırdı. Bu durum pozitif dışsallıklara iyi bir örnektir.

Bir negatif dışsallık ise otomobil, kamyon, otobüs ve diğer ulaşım araçlarının egzozundan çıkan kirliliktir. Çoğu ülkede araç sahipleri atmosfere kirlilik saçmaktan dolayı, insanlar gibi 3. tarafların sağlığı ve esenliği bu havayı solumaktan etkilenmesine rağmen, doğrudan para ödemiyor. Bu kirliliği durdurmanın tek yolu (ve İstanbul'daki ve diğer büyük kentlerdeki herkes bu kirliliği her gün tadar, görür ve hisseder) her araç sahibinden veya sürücüden çevreyi kirlettiği kadar para almaktır. Bu sayede bir daha araba aldıklarında çevreyi daha az kirleten arabalara yönelirler ya da çok para ödememek için arabalarının egzoz emisyonunu düşürmeye çalışırlar...

Bir toplum kirlilikle ilgili ne yapacağına nasıl karar verir? Toplumun önce kirliliğin maliyetini, kirliliği azaltmanın maliyetini ve daha temiz ulaşım vasıtaları kullanmanın maliyetini ve faydalarını anlaması gerekir. Bu hiç kolay bir iş değildir ve belirli alanlarda çalışmalar olabilmesi için titiz araştırmalar yapılması gerekir. Küçük çocukların vücutları ve beyinleri en çok erken yaşlarda gelişir. Onların hem temiz bir ortamda olmasını istiyoruz, ama aynı zamanda büyüdüklerinde işlerinin olmasını ve onları iyi bir ekonominin beklemesini arzu ediyoruz.

Hüner her ikisine de sahip olmaktır ve gelecekte çok daha iyi bir toplum ve çevre olmasıdır. Ve bu mümkündür. Ayrıca bizim için bir nimet olan çevremizi, ekonomimizi ve çocuklarımızı, torunlarımızı, torunların torunlarını daha iyi korumaktır.