Deniz atları, şehir hatları, vapur adları

İstanbul'da ilk yolcu taşımacılığını ecnebiler yapar. Biri İngiliz, öbürü Rus iki vapur demir alır, halat toplar kendi başına (1837). Verilmiş bir imtiyaz yoktur oysa.
Osmanlı “Bi’ dakka” der, “siz de nereden çıktınız ya?”
Nitekim Tersane-i Amire vapurlarından Mesir-i Bahr’i ve Eser-i Hayr’ı sefere çıkarırlar. “Hayde, var mı gelen? Tekirdağ, İzmit, Bandırma!” Hazine-i Hassa Vapurları İdaresi, silbaştan tanzim edilir ve “Fevaid-i Osmaniye” derler adına (1844). Sirkeci’den günboyu Pendik’e, Adalar’a...
Malum Abdülaziz Han denizciliğe pek meraklıdır. Müessesenin ismini Aziziye yaparlar hatırına, Abdülhamid Han devrinde “İdare-i Mahsusa” olarak devam eder yoluna. Yıl 1851. Ahmed Cevdet ve Fuad Paşalar, “Şirket-i Hayriye”yi kurarlar.
Müessese hızla büyüyecek ve 81 parça gemisiyle dev olacaktır dünya çapında.

SEMT MAHAL MINTIKA

Şehir hatlarının ilk gemileri Rumeli, Tarabya, Göksu, Beylerbeyi, Tophane, Beşiktaş, İstinye, Bebek, Kandilli, Beykoz, Anadolu, Kabataş, Büyükdere, Bayezid, Büyükada ve Galata gibi mahal mevki isimleri taşır.
Sonra Seyyar, Tayyar, Terakki, Sürat, Azimet, Rahat, Selâmet gelir... Bunlar ahşap gövdeli ve yandan çarklıdırlar. Kemane başlı Bahariye ve Asayiş’i Hasköy mimarlarından Mehmed Efendi çizer ki, kuğu gibi zariftir, “Maşaallah” dedirtir bakana.
İhsan ve Neveser Avusturya Macaristan tezgâhlarından çıkan güçlü gemilerdir. İstanbul’a Tuna yoluyla ulaşırlar.
İhsan Paşabahçe önlerinde yatarken fırtınada batar (1936), Neveser ise arabalıya çevrilir, çalışır 1961’e kadar.
Hicaz demir yolunun açıldığı yıllarda Köprü- Haydarpaşa arasında çalışan üç gemi vardır. Halep, Bağdat, Basra...

BATAN BATANA...

Çarklar bir süre daha yandan döner, lakin gövdeler çelik olur. Suhulet (kolaylık, nezaket), Sahilbend (kıyıları bağlayan), Meymenet (iyilik, güzellik), Nüzhet (neşeli), Refet (acıyan koruyan), Amed (gidiş geliş) gibi adlar taşırlar. Meserret (sürur, sevinç) demektir ama Hasköy Tersanesinde yanınca üzüntü olur dostlara.
Nusret ve Gayret vapurları Rus muhrip ve denizaltıları tarafından batırılır (1915).
Ferah vapuru,1898’de dâhil olur filoya. Galata - Kadı Köyü arasında git gel yapar. Cihan Harbi’nde gömülür Marmara’ya.
İhsan torpillense de batmaz, Şükran’a ise Romanya hükûmeti el koyar. Ki, çok alımlıdır, gören hayran olur ona.
İşgüzar (becerikli), Mirgün (güneş gibi doğan), Neveser (yeni eser) ve Rehber üçüz kardeştirler. Çanakkale’ye asker taşırlar. Yumurta adası açıklarında bir denizaltı çıkar karşılarına. Rehber’i torpiller, paramparça. Neveser kendini zor atar Karabiga’ya. Zikrolunan denizaltı, ertesi gün Sultanhisar torpido botu tarafından esir alınacak, kaptanı hesap verecektir Türk subaylarına.
Ruslar, Metanet (dayanıklı), Resanet (kavi, muhkem) İkdam (sebatla çalışan), İntizam (tertip, nizam), Resan (yetişen,ulaşan) ve Rüçhan’ı da (üstün tutulan) batırırlar. Meğer savaş ne pahalı şeymiş.
Ah şu İttihatçılar!

ÇARKLARA VEDA

Hale (ay etrafındaki parlaklık), Seyyale (su gibi akan, kayan) son çarklılarımızdır, Tarzınevin (yeni tarz) ve Dilnişin (gönülde yer tutan) ile uskurlulara geçeriz bundan sonra. Kamer (ay) ve Rağbet kardeşler çift uskurludurlar. 1906’da vazifeye başlar takriben 60 sene kullanılırlar. Rağbet, hastane gemisi olur bir ara. Derken Süreyya (Ülker yıldızı), Şihap (akan yıldız), İnşirah (ferahlık, rahatlık), İnbisat (yayılan), Nimet, Bebek, Göksu ve Tarabya katılır filoya. Sultaniye, Sütlüce ve Hünkâr İskelesi (1909) Fransız yapımı gemilerdir. İlk ikisi Rus muhriplerince, Hünkâr İskelesi ise İngiliz denizaltısı tarafından imha!.. Sarayburnu yanar, Boğaziçi ise lokanta yapılır ilerleyen yıllarda. Kalender ve Güzelhisar hizmet dışı kalır, müze olmak üzere çekilir kızağa (1986).
Seyr-i Sefain İdaresi; Kadıköy, Moda ve Burgaz vapurlarını yüksek burunlu yaptırır (1912). Bunlar mukavim çıkar, Burgaz 1990 yılına kadar kullanılır mesela. Aynı sınıftan Heybeliada ve Kalamış 1991’de söküme yollanır Aliağa’ya. Bu tarzdan memnun kalır, Kınalıada, Pendik ve Maltepe’nin siparişi veririz ayrıca. Tabii ki dost ve müttefikimiz Almanya’ya (1914)...
İstanbul’a zamansız gelen bir gemimiz var ki, işgalcilere yarar. Düşman çekilince adını Halas (kurtuluş) koyarlar. Onca geminin içinde şahıs olarak bir tek Hüseyin Haki’nin adını görüyoruz. Ki, yakışır ona, çok emeği vardır şehir hatlarında.

VURUN İSTANBUL’A

Cumhuriyetin ilk yıllarında İstanbul mahzun ve mahrum kalır. 1923’ten 1937’ye kadar sadece balta burun Altınkum (1929 Glasgow) katılır halkaya. Hâlbuki Abdülaziz Han tarafından kurulan Hasköy Tersanesi (1861) vapur yapabilir rahatlıkla. Neden sonra hatırlanır, Kocataş (1937) ve Sarıyer (1938) konur tezgâha. Yarım asır hizmet eder, sıkıntı çıkarmazlar.
Boğaz ve Marmara iç deniz gibi görünse de zaman zaman kabarır. Çalkantılı günlerde alçak burunlular çok zorlanır. Nitekim Üsküdar vapuru bir tatil günü yüzlerce yolcusu ile İzmit Körfezi’nde fırtınaya yakalanır, Derince önlerinde batar. Daha dün İstanbul’u işgal eden İngiltere istediğini koparmaktadır, Ülev ve Suvat siparişi direkt Glaskow’a! (1938)
Bir ara da Hollanda’ya müşteri oluruz.
Anadoluhisarı, Rumelihisarı, Büyükada, Haydarpaşa.

KÖMÜRDEN MAZOTA

Beylerbeyi, İstinye ve Yeniköy dizel motorludurlar, ise pise, dumana veda. Paşabahçe İtalyan yapımıdır, Fenerbahçe ile Dolmabahçe yine İngiliz’e ısmarlanır. Dolmabahçe motor bloğundaki çatlak yüzünden ıskartaya ayrılır. Menderes yerliden yanadır. Tekneler Hasköy ve İstinye Tersanelerinde konur kızağa. Vaniköy, Beykoz, Hasköy, Çengelköy ve Ortaköy yapılır (1950). Netice yüz güldürücü olsa da, ihtilalden sonra tekrar dönerler yabancıya.
Üstelik demode tekneler alır, küle, kömüre curufa bulaşırlar o saatten sonra.
Kanlıca, Kuzguncuk, Pendik, Ataköy, Anadolukavağı, İnkılap, Harbiye, Turan Emeksiz ve Ali İhsan Kalmaz...
Turan Emeksiz genç bir eylemcidir, hükûmet karşıtı gösterilerde daima ön safta. Bir nümayişte yerden seken kurşunla vurulur. Devrimciler merminin polis silahından çıktığını iddia etse de emniyet
“Katiyen” der, “asla!”
27 Mayıs cuntası, militanı kahramanlaştırır, adını verirler caddelere, okullara...
Ali İhsan Kalmaz ise ihtilal akşamı Ulus PTT’ye gönderilen bir teğmendir.
Kendi acemi askeri tarafından vurulur kazayla. Hürriyet şehidi ilan edilir, Anıtkabir’de verilir toprağa. Kenan Evren, mezarından çıkaracaktır, o başka. 1962’de İstinye imalatı Maltepe ve Suadiye indirilir suya. İnciburnu, Sedefadası ve Bostancı bacadan direkli gemilerdir. Meraklısı uzaktan görse tanır kolayca.

DUYMUŞLUĞUMUZ VAR AMA...

Derken efendim isimler uçuşur, İnciburnu, “Barış Manço” olur; Bostancı “Ahmet Hulûsi Yıldırım” (TDİ Genel Müdürü’dür. Eskihisar-Topçular hattına imza atar); “Bayraklı” müesse mühendislerinden “Nurettin Alptogan”; “Sedefadası” ise ünlü sismolog “Prof Aykut Barka.” “Kaptan Gündüz Aybay” uzak yol kaptanıdır, tecrübelerini paylaşır Yüksek Denizcilik Okulunda. Derken Kıbrıs şehitlerinin adları verilir vapurlarımıza. Âdem Yavuz, Şehit Karaoğlanoğlu, Alb. Sami Akbulut, Bnb. Metin Sülüş, Temel Şimşir, Caner Gönyeli, Pilot İlker Karter, Aydın Güler ve Necati Gürkaya.

ŞÜHEDAYA FEDA

Sonra Polis “Mustafa Aydoğdu” ki, anarşistler tarafından insafsızca şehit edilir Okmeydanı’nda. Kaptan “İsmail Hakkı Durusu”yu bilirsiniz, Bandırma vapuru ile Samsun’a...
Sarayburnu, Beşiktaş, Caddebostan, Moda, Kalamış (bilahare Alâaddin Yavaşça)... Gemi Yapı Meslek Lisesi Md. “Hamdi Karahasan” sektöre çok şey katar, adı konur1980 yapımı bir vapura.
İstanbul’un yeni gemileri Fatih, Beyoğlu, Kadıköy, Beykoz ve Sarıyer halk oyuyla seçilir. Millet eskilerin tipinden memnundur, nostaljiye devam. Yeni arabalılarımız Sahilbent ve Suhulet hem maziyi yaşatır, hem de ferah ve hızlıdırlar. Sirkeci’den kalkarsınız çayınızı bitiremeden Harem’e yanaşırsınız, “Lütfen araçlara!” Haliç’te çalışacak vapurların Galata ve Unkapanı Köprülerinin altından geçebilmeleri lazımdır. Bu yüzden Rumelikavağı, Kocataş ve Sarıyer’in direkleri kesilir, bacaları budanır yarı yarıya.
Camialtı I ve II’den sonra Asmalı, Arnavutköy, Aynalıkavak, Ayvansaray, Büyükçekmece, Küçükçekmece, Göksu, Küçüksu, Kumla, Selimpaşa vapurları yapılır. Bunlardan bir kısmı Van’a ve Birecik Baraj Gölü’ne yollanır.

ÖZAL'DAN HATIRA...

İBB tarafından kurulan İDO (1987) heyecan getirir ulaşıma. Önce Hezarfen Çelebi, Nusret Bey, Umur Bey, Uluç Ali Reis, Sarıca Bey, Karamürsel, Çavlı Bey, Çaka Bey, Ulubatlı Hasan ve Yeditepe ile çıkılır yola. Sonra Akşemseddin ve Ertuğrul Gazi, 1996’da Sinan ve Piyale Paşa. Ardından Osman Gazi, Orhan Gazi, Kanuni Sultan Süleyman, Yavuz Sultan Selim, Burak Reis, Salih Reis, Kemal Reis, Murat Reis, Seydi Ali Reis ve Kaptan Paşa... Deniz otobüsleri konforlu ve süratlidir, zaman kazandırır vatandaşa.