Azerbaycan Cumhuriyeti 104 yaşında!

Azerbaycan Cumhuriyeti 104. yılını kutluyor.

Peki müstakil Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ne zaman, nerede kuruldu?  Kurucuları kimlerdi? Türk tarihinin bu altın sayfası maalesef Türk kamuoyu tarafından yeterince bilinmiyor.

İşte yarın o kutlu günün 104. seneidevriyesi…

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (Azerbaycan Xalq Cumhuriyeti) fikrinin en önemli kahramanları hiç şüphesiz Nesip Bey Yusufbeyli, Mehmet Emin Resulzade, Ali Merdan Topçubaşı, Feth Ali Han Hoyski gibi yıldız isimlerdir...

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, uzun yıllar süren fikrî, siyasi ve içtimai hazırlık döneminde olgunlaşan bir hareketin meyvesidir. 

Nesip Bey Yusufbeyli, Odesa’da hukuk eğitiminin yanı sıra sık sık Kırım’a giderek Tercüman gazetesinde yazılar yazdı ve çeşitli görevler yaptı. Daha sonra İsmail Bey Gaspıralı’nın kızı, Türk dünyasının ilk milletvekili, ilk yazarı ve gazetecisi olan Şefika Hanım Gaspıralı ile evlenen Nesip Bey Yusufbeyli bir süre sonra memleketi Gence’ye döndü.

Nesip Yusufbeyli, Gence’de “Türk Ademi Merkeziyet Fırkası” adlı partiyi kurdu. Tarihte başında “Türk” ismi geçen ilk parti bu partidir. Partinin Türk milliyetçiliğini önceleyen bir programı vardı.  Öte yandan Bakülü bir avukat olan Mehmet Emin Resulzade de Bakü’de “Müsavat” adında, içinde daha çok "İslamcı"ların, liberallerin ve solcuların ağırlıklı olarak yer aldığı bir parti kurar. 

Nesip Yusufbeyli ve Mehmet Emin Resulzade’nin yolları “Açık Söz” gazetesinde kesişir. Ve “Azerbaycan’a bağımsızlık düşüncesi” bu tanışmadan sonra bir idealden mutlak hedef hâline gelmiştir.

Sene 1917…

Bolşevik ihtilali gerçekleşir. Bolşevikler ve Menşevikler arasındaki mücadele, Kızılordu ve Çarlık ordusunun çekişmelerinden doğan boşlukta 11 Kasım 1917’de Tiflis’te Gürcü, Ermeni ve Türk temsilcilerinden oluşan Bolşevik karşıtı Transkafkasya Komiserliği’nin varlığı çok uzun sürmedi zira Türkler aleyhine alınan kararlardan rahatsız olan Azerbaycan Millî Şûrası tarafından alınan ani bir kararla 28 Mayıs 1918 yılında “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti” ilan edildi.

Şûra başkanlığına Mehmet Emin Resulzade, icra heyetinin başkanlığına da Feth Ali Han Hoyski getirildi. 4 Haziran’da Osmanlı İmparatorluğu ile Batum anlaşması imzalandı. 12 Haziran’da Bakü Sovyet Ordusu Gence’ye doğru yola çıktı. Hükûmeti Tiflis’ten Gence’ye taşıyan Azerbaycan hükûmeti Osmanlı ordusundan yardım istedi. 1 Ağustos’ta Azerbaycan Savunma Bakanlığı kuruldu.

Ve Nuri Paşa, Kafkas İslam Ordusu ile geldiği Azerbaycan’da İngiliz, Bolşevik ve Ermeni askerlerinden oluşan toplama orduyu bozguna uğrattı ve Bakü, Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin başkenti ilan edildi. Yeni hükûmeti kuramayan Feth Ali Han Hoyski istifa etti.

Ve Nesip Bey Yusufbeyli dönemi…

İçişleri, dışişleri ve eğitim bakanlıklarını sürdüren bu aksiyon adamı 14 Nisan 1919 tarihinde 1 Aralık’ta 2. hükûmetini kurdu ve pek çok yenilik yaptı. Onun döneminde Paris Barış Konferansına sunulan Azerbaycan haritası 12 Ocak 1920 tarihinde SSCB dışında çoğunluğu Avrupa devletleri olmak üzere 23 ülke tarafından kabul edildi ve Azerbaycan hükûmeti de facto olarak tanındı.

Ve 27 Nisan 1920’de Sovyet ordusu taarruza geçti.  Bakü işgal edildi. Azerbaycan SSR Halk Komiserliği Sovyet’i kurularak başkanlığa Neriman Nerimanov getirildi.

Bugünkü sınırların mimarı olan Nesip Yusufbeyli ne yazık ki Gence civarlarında kurşuna dizildi çeşitli rivayetlere göre cesedi Kür Nehri'ne atıldı. Mehmet Emin Resulzade tutuklanıp Moskova’ya götürüldü ve orada serbest bırakıldı.

Bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti, işte bu devletin bakiyesidir.

Daha nice yüzyıllara Can Azerbaycan!..