Bizde nüfus kayıtları...

Son zamanlarda insanlar soyunu öğrenmeye merak sardı. Bunun için de nüfus kaydının bulunduğu ilçenin nüfus müdürlüğündeki kütükler ilk kaynaktır. Ancak bunlar çok da eski değildir. Hıristiyanlığa vaftiz ile girilip, vaftiz edilen her şahıs kilisenin mensubu sayıldığından, ayrıca nikâh ve ölünün takdisi de Hıristiyanlıkta mühim birer âyin olduğundan, bunlar Avrupa'da muntazaman kaydedilmiştir. Asırlar öncesine ait defterleri kilise arşivinde bulmak mümkündür. Kilise her zaman güçlü ve müstakil bir teşkilat olduğundan, bu kayıtlar günümüze kadar intikal edebilmiştir. İslâm dünyasında böyle bir şey söz konusu değildir. Gerçi İslâmiyetin daha ilk yıllarından beri nüfus sayımları yapılmış; hazineden ödeme yapılacak şahısların isimleri kaydedilmiştir. Ama bu kayıtlar muayyen bir zaman için muteber olmuş; günümüze intikal etmemiştir. Osmanlılarda da muntazam nüfus ve toprak sayımı yapılmıştır. Ancak bunda esas maksat vergi ve askerlik olduğu için, sistemli doğum ve ölüm kayıtlarından söz edilemez; yalnızca aile reisi erkeğin adı geçer. 

İlk nüfus sayımı 1834-1844 arasında Sultan II. Mahmud zamanında yapılmıştır. Askerî maksadlarla yapıldığı için sadece erkek nüfus yazılmıştır. Bu sayımın defterleri İstanbul'da Başbakanlık Arşivi'ndedir. Çoğu tasnif edilmemiş bu defterler, millî güvenlik endişesiyle olsa gerek, incelemeye açık değildir. Modern nüfus sayımı Sultan Hamid devrinde, 1887 ve 1905 yıllarına aittir. Kadınlar da sayılmıştır. Bunlardan ancak 1905'te yaşayan dede/ninenin babası öğrenilebilir.

Her köy/mahallenin ayrı sicili vardır. Haneler buraya sırayla bir rakam verilerek işlenir. Her haneden doğanlar, kütük sıra numarası verilerek sicile alt alta yazılır. Kazâların bir kısmında, nüfus idaresi yandığı veya asker kaçaklarınca yakıldığı için, 1905 yerine, şifahî sayıma dayalı 1925 sicilleri vardır. Sözlü olması sebebiyle, bunlardaki doğum tarihleri şüphelidir. 

Doğum, ölüm ve evlenmeleri nüfus siciline kaydettirmek mecburi olduğu halde; bilhassa kırlık yerlerde buna dikkat edilmemiştir. Erkekler (varsa) mektebe giderken; kız çocukları ise evlenirken, hatta evlenip doğan çocukları mektebe kaydolurken nüfusa yazılırdı. Bu sebeple, her sene nüfus idaresinden bir memur, köyleri gezip, doğup, ölenleri ve evlenenleri beyan üzerine elindeki deftere kaydederdi. 

Sicillerde erkeklerin doğum tarihleri birkaç yıl küçük yazılıdır. Buna ketm (saklama) denir. Harplerin çok olduğu bir nesil için bunun izahı kolaydır: Askere geç gitsin; o zamana kadar hem evlenip çocuğu olsun; hem çalışıp aileye bir faydası olsun; hem de gücü kuvveti yerine gelsin ki askerlik meşakkatlerini göğüsleyebilsin. Kızlarda böyle bir problem olmadığı ve esasen nüfus sicilline evlenirken yazıldıkları için onların doğum tarihleri umumiyetle doğrudur.

Ölümlerin nüfus idaresine bildirilmesinde de benzeri problemler vardır. Miras taksimi veya mülk intikali bahis mevzuu olmadıkça ölümler tescil edilmemiştir. Öyle ki nüfus sicilline göre hâlâ hayatta görünen ve yüz yaşını geçmiş çok sayıda insan vardır. Küçükken ölen çocukların ölüm kaydı ekseriya verilmediği için, sonra doğan çocuklar, bu çocuğun ismiyle kaydedilir. Daha doğrusu nüfusa kaydedilmez; ölen çocuk yaşıyormuş gibi gözükür.  Bir köyde, memur, geçen sene evliliğini kaydettiğini birine, çocuk var mı diye sormuş; o da yok manasına elini sallayıp "hava" deyince, memur, Havva diye bir kızı olduğunu zannedip kaydetmiş. Sonra gerçekten bir kız dünyaya gelince, kaydetme lüzumu görmemişler; olmayan çocuğun kaydı devam etmiş.