İMAMIN CÜBBESİ SİYAH...
Eskiden imamlar, derin dinî bilgisi, entelektüel müktesebatı, kılık kıyafeti, güzel sesi ile cemiyete rol modeli teşkil eden seçkin şahıslardı. Hükümet ile halk arasında köprü vazifesi görürlerdi... Abbasîlerin başkadısı İmam Ebu Yusuf'a, Halife Harun Reşid en efdal renk hangisidir diye sorduğunda, "Kur'an-ı kerimin yazıldığı mürekkebin rengi" cevabını vermişti. Abbasilerin resmî rengi ve bayrağı siyah idi. Bundan beri kadılar, imamlar, Cuma hatibleri siyah cübbe giyer, beyaz sarık sarardı. Şiî Fâtımîler, buna inat, imamlara beyaz cübbe giydirdi. 1839 tarihinde, kadıların da imamlar gibi beyaz sarık sarıp siyah cübbe giymeleri hakkında ferman neşredilmişti. Bu kıyafetin, her bakımdan dinin şan ve şerefini muhafazaya elverişli olduğu düşünülmüştür. Bir önceki diyanet işleri reisinin yegâne icraatı, imam cübbesini beyaza boyamak oldu. Kendisine de makamı ile mütenasip olmayan ve Macar operet kahramanlarını andıran simli nakışlı bir cüppe yaptırdı. Beyaz renk, kir gösterdiği gibi, içine giyileni de belli eder. Siyah renkte ise bir vakar ve heybet vardı. Asırlardır devam eden dinî geleneklerle oynamak doğru değildir.
Bosna uleması. Siyah cübbe, Rumeli ve Orta Doğu gibi eski Osmanlı beldelerinde kaldı.
Eski Osmanlı ilmiye kıyafeti içinde Zahid Kevseri...
Cemiyetin rol modeli
İmam, Arapça lider manasınadır. Önde bulunan, kendisine uyulan, imamet eden kişi demektir. Cemaatle namazı kıldırana imam dendiği gibi, devlet reisine de böyle hitab edilir. Dinî ilimlerde büyük âlimlere de imam denir. İslâm dini, birlik ve beraberliğe verdiği ehemmiyet çerçevesinde, ibadetlerin cemaatle yapılmasını tavsiye eder. Beş vakit namaz böyle kılınır. Cemaatle namaz gibi, imamlık da ayrıca sevaplı bir iştir. Namazın şartlarını iyi bilen her erkek imamlık yapabilir. Ama tarih içinde bu iş için devamlı vazifeliler tayin edilmiştir. Bunların maaşı, namazın değil, her vakit orada hazır bulunmanın karşılığıdır. Zira namaz herkese farzdır. İmamlar, devlet memuru değildir. Bu sebeple kimseden korkmadan serbestçe vazife yapar. Kadın, erkeklere imam olamaz; kadınlara imamlığı da mekruhtur.
Osmanlılar, her şeyi sistemleştirdiği gibi, mahalle ve köy imamlarını da sistemin bir parçası yaptı. İmam, Tanzimat devrinde muhtarlık teşkilatı kurulana kadar, mahalle veya köyün mülkî âmiri sayıldı. Hükümet ile halk arasında köprü vazifesi gördü. Halk, bunlar vasıtasıyla bilgilendirildi.
Dinî şartları tutan herkes cemaate imam olabilir; ancak Cuma namazı kıldıramaz. Cuma namazı, ancak hükümdarın izin verdiği yerlerde ve beratla tayin edilen imam-hatibler tarafından kıldırılabilir. Böyle bir imam yoksa, Cuma namazı farz olmaz. Eskiden ancak bazı köylerde böyle beratlı imam-hatib vardı. Bunlar vergiden muaf idi.
İmamları câminin vakfı tayin eder; maaşını da burası verir. Selâtin câmileri gibi zengin vakıflarda, maaş da yüksek olur ve imamda aranan şartlar da yükselir. İmamlar, derin dinî bilgisi, entelektüel müktesebatı, kılık kıyafeti, güzel sesi ile cemiyete rol modeli teşkil eden seçkin şahıslardır. Kendisinden beklenti de yüksektir. Örnek şahsiyetlerin, hareketlerinin de örnek olmasına dair, "imamın sarığı beyazdır" tabiri kullanılır.
Mütevelli, imam ile anlaşmadan evvel, mahallelinin de rızasını alır. Zira kendisinden razı olmayan bir cemaate imamlık yapmak, mekruhtur. İmamlar, kadı, müftü, evkaf muhasebecisi ve mahallî ulemadan müteşekkil bir heyet huzurunda imtihan edilir. İmamları, beldenin kadısı kontrol ve icabında teftiş eder. İmamı bulunmayan câmilere, kadı tayin yapar.
On parmakta on marifet
Câminin vakfı yoksa, mahalle ve köy halkı, imamlık şartlarını haiz bir hocayı imam tutar; ona "hak" adıyla onun maişetini karşılar. Köylük yerlerde ekseriya bu hak, buğday veya hocanın tarlasında çalışmak gibi bir karşılık olur. Buna gücü yetmeyenler, hiç değilse Ramazan ayı için hoca tutar. Medrese talebeleri bu ayda köylere dağılıp, imamlık yapar. Bunlara "cer hocası" denir. Askeriyede ve devlet dairelerinde, maaşları devlet tarafından verilen imamlar vardır. Ayrıca padişahtan vâliye kadar, devlet ricâlinin hususî imamları vardır.
İmamlar sadece namaz kıldırıp, ölü yıkamaz. İçinde bulunduğu cemiyetin, umumiyetle en tahsillisi olduğu için, aynı zamanda çocukları okutan bir muallimdir. İmamlar, mahalle veya köydeki ev sayısını, kimin ev sahibi, kimin kiracı olduğunu, bunların mesleklerini, medenî hallerini gösteren bir defter tutar. Mahalle halkının hüviyet tesbiti, yeni gelenlerin kefâlete bağlanması, mürur tezkeresinin tanzimi imama aittir. (Osmanlılarda, mahallede oturanlar, hükümet nezdinde birbirinin kefilidir. Ayrıca bir başka yere seyahat için, bir nevi iç pasaport hüviyetinde mürur tezkeresi almak gerekir.) Mahallede kefilsiz kimse oturamaz. İffetsizlik töhmeti sebebiyle veya birine kaçtığı için hapsi veya tevkifi gereken kadınlar, imam evinde nezârete alınır. Böyle bir hal zuhur ettiğinde imama, hükümet ücret öder. Eskiden argoda "imam evi", hapishane manasına kullanılırdı. Mahkemelerde şahitlerin elverişliliği, mahallesi imamından sorularak tahkik edilir.
Osmanlılar, maslahat icabı nikâhları, bir din adamının kıymasını arar. Ancak, nikâhı imamın kıyması dinî bir mecburiyet değildir. Mahallenin temizliği, esnafın nizamı, fırınların kontrolü, yangına karşı evdeki ocakların söndürülmesi ve temizletilmesi gibi belediye işleri de imama aittir. Kiliseler tamir edilirken, orijinal hâline ilâve yapılmamasına nezaret eder. Ölüm ve defin, doğum ve nikâh hakkında resmî muamele ve ilmühaber tanzimi imamın vazifesi ve bunlardan harç almak da hakkıdır. Son zamanlarda askerlik kurasının çekilmesi, nüfus ve emlak sayımı, seçmen kütükleri ve resmî iane (yardım) toplam işleri de imamlara havale edilmişti.
Cumhuriyetten sonra, imamların maaşları, vakıflardan gelmeye devam etmiş; ama vakıfların zayıflaması sebebiyle fevkalâde düşmüştür. Köy ve mahalle imamları, eskiden olduğu gibi halk tarafından tutulmuş; ama halkın malî vaziyeti zaten düşük olduğundan, bazı câmiler imamsız kalmış; bazılarında da imamlar boğaz tokluğuna razı olmuşlardır. Vakıflara el konduktan sonra, devlet memuru sayılmayan, ama kontrol altında tutma adına maaşları umumi bütçeden ödenen imamlar, maaşlar en alt seviyede tutulduğu için, maişetini temin adına çok zorluklara düşmüştür. Başka işlerle meşgul olmak zorunda kalmış; buna imkân bulamayanlar mevlütçülüğe, devir ve ıskat parasına, zekât ve fıtraya, hatta sadakaya muhtaç hâle gelmiştir. Bir yandan da roman ve filmler vasıtasıyla imamlar karikatürize edilmiştir. Böylece inkılâp, din adamlarının cemiyette nüfuzlu bir rol oynamalarına ve kitleleri sürüklemesine engel olmayı başarmıştır. 1965'ten sonra imamlar devlet memuru sayıldı. Ama pek çok câmide kadro bulunmadığı için, ahalinin, imam tutma usulü devam etti.