Doların 1 liraya denk olduğu 1930’larda yaptığı Amerika seyahatini bir gazeteci, yıllar evvel “Türk Parasına Şapka Çıkarıldığı Günler” serlevhası altında neşretmişti.
Saddam’ın aldığı
son karar, memleketinde dış ticaretin
dolar yerine
avro üzerinden yapılmasıydı. Amerika bunu
affetmedi; Irak’ı sildi. Doların tarihi eski değil ama, süper bir gücün dünyayı dolaşan faizsiz kredi ve aynı zamanda hâkimiyet vâsıtası olarak hemen herkesi yakından alakadar ediyor.
Bizim neslimiz doların artışı veya düşüşüyle, ama
ekseriya artışıyla, hop oturup hop kalkmışızdır. Mamafih 1980’e kadar dolar taşımak, bulundurmak mümkün değildi. Üç senede bir yurt dışına çıkma izni koparana
100 dolar verilirdi. Ama her şey dolara bağlı olduğu için,
ücra köydeki adama bile ucu dokunurdu.
1923’te
80 kuruş olan dolar, şimdiye kadar
1,5 milyon kat arttı. Daha doğrusu lira o kadar değer kaybetti. Gazeteci Hikmet Feridun Es, 1930’larda dolar
1 lira olduğu günlerde yaptığı bir Amerika seyahatini, yıllar evvel
“Türk Parasına Şapka Çıkarıldığı Günler” serlevhası altında neşretmişti.
1950’lerde
2,8 lira iken; 1960 darbesinden sonra
9 lira oldu. 1970’lerde
14 lira iken; 1978’de ABD ambargosunun kalkmasının ardından
25 liraya yükseldi. 1979’da
25; 1980’de
91; 1981’de
135 derken, ipin ucu kaçtı. 1996’da
100 bin; 2001’de de
1 milyon lira sınırını aştı. Böylece lira, 95 senede dolar karşısında,
7 milyon misli kıymet kaybetti.
Dolar boşalır
Dolar diye
çok para var.
Kanada,
Avustralya,
Yeni Zelanda’ya kadar. Ama dolar deyince hemen herkesin aklına Amerikan doları gelir. Ekvador, El Salvador, Panama, Hollanda Antilleri, Marshall Adaları, Virgin Adaları, Turk&Caicos Adaları, Zimbabwe, Palau, Mikronezya ve Doğu Timor’da da ABD doları
resmî paradır.
Doların doğum yeri, Amerika değil, Avrupa’dır. Bohemya’nın (Çekya) Almanya sınırındaki
St. Joachimsthal (Çekçesi Jáchymov) kasabasında Bohemya Kontu Hieronymus Sclhik 1520 senesinde 29 gram ağırlığında bir
gümüş para bastırdı. Paranın bir tarafında Bohemya arslanı ile Kral II. Ludwig’in resmi; öte tarafında ise Hazret-i Meryem’in babası
Aziz Joachim’in rölyefi vardı.
St. Joachimsthal
‘Aziz Joachim’in Vadisi’ manasına gelir. Burada basılan ve kısa zamanda çok
popüler olan paraya da
Joachimsthaler adı verildi. Hafifliği sebebiyle bilhassa dış ticarette avantaj temin eden paranın benzerini Fransa, İspanya ve Hollanda da bastı. Ama kimse bu uzun ve zor ismi söylemedi;
thaler demeyi tercih etti. Macarlar,
taller; İsviçreliler,
daler; İtalyanlar,
tallero; Lehler,
talar; Rus, Çek ve Slovenler,
tolar; İzlandalılar,
dalur ve nihayet İngilizler
dollar dediler.
İngiliz olmasın da...
Kuzey Amerika’daki müstemlekelerin kullandığı çeşitli paralar arasında, bu thaler (dolar) da vardı. Tedavüle
Hollandalılar vasıtasıyla girmişti. Amerika’yı keşfeden İspanyollar, kıtadaki gümüş madenlerine de hâkim olunca, dünya gümüş sektörünün çoğunu ele geçirdiler. Taler’i karşılamak üzere bastıkları gümüş
peso de ocho (sekiz parça, yani 8 real mukabili);
İspanyol doları diye tanındı. Bu para sadece Avrupa’da değil; Amerika ve Uzak Doğu’ya yayıldı.
Amerika’nın
İngiliz mıntıkasında da kullanılan İspanyol doları, gümüş bolluğu sebebiyle
değerini hızla kaybetti. Massachusetts’de 1690’da
kâğıt dolar basıldı. 1739’da Benjamin Franklin’in Philadelphia’daki matbaasında basılan dolarlarda
manzara resimleri vardı ve sahteciliği önlemek adına
kabartmalar kullanılmıştı.
Amerika, istiklâlini kazanınca, kıtada kıt bulunan
İngiliz sterlini yerine, hem hamasi, hem de pratik sebeplerle halkın çoğunun kullandığı İspanyol dolarını sahiplendi ve 1785’te
millî para olarak kabul etti. 1856’ya kadar da bu statüsü devam eden İspanyol doları,
Amerikan dolarının esasıdır.
Dolar için gizli servis
1791’de kurulan
The Bank of United States (Merkez Bankası), hükûmet operasyonlarının resmî merkezi oldu. 1792’de
para kanunu çıkarıldı ve
darphane kuruldu. Kongre, hazineye
faizsiz vadesiz banknot çıkarma salahiyeti verdi. Böylece tıpkı İspanyol dolarına benzer 27,4 gram sıkletinde gümüş paralar basılmaya başladı. Birkaç sene sonra 1800’de gümüş nisbeti azaltıldı. Ayrıca
altın ve bakır paralar da basıldı.
1861'de de
ilk kâğıt Amerikan doları basıldı. Renkleri yeşildi ve yeşil diye anıldı. Üzerinde gravür ve karışık desenler ile hazine vekâletinin mührü vardı. Umumiyetle
‘kartal’ motifi kullanıldı.
Amerikan Gizli Servisi, 1865’te bizzat kalpazanlıkla mücadele için kuruldu.
1929 krizinden sonra tasarruf maksadıyla
paranın ebadı %30 ufaltıldı. Her farklı paranın ayrı deseni olmaya başladı. 1996’dan itibaren sahte paranın önüne geçmek maksadıyla
7-10 senede bir doların dizaynının değiştirilmesi kararlaştırıldı ve yıllarca alışılagelen banknotlar, 2000’den itibaren biraz
değişik basılmaya başlandı.
Hangi dolar!
1933’te
dörtte bir değer kaybederek ilk defa
devalüasyona uğradı; 1 dolar, 0,9 gram altın kıymetine düşmüştü. Kovboy filmlerinde ‘bir avuç dolar için’ neler neler yapıldığını görenler şaşırmamalıdır. Doların
alım gücü şimdikinden fazlaydı.
Esas darbe
Nixon devrinde yaşandı. 1971’de bütün dünyadaki trende uyularak, doların,
altın mukabili basılmasından vazgeçildi. Bu da doların alım kıymetini
üçte birine düşürdü. O zamana kadar darphaneler bastığı para mukabilinde, kıymeti kadar altını deposuna koyardı. Artık paranın ardında sadece basan
devletin itibarı kalıyordu.
Değeri düşse de, yükselse de,
Amerikan ekonomisine zarar vermeyen dolar, kim ne derse desin, bugün dünyanın en güçlü parasıdır; finans piyasasının vazgeçilmez yatırım vasıtası ve
Amerikan hâkimiyetinin hem sembolü, hem de vesilesidir.
Bugün (2009’dan beri) başta
Rusya ve Çin olmak üzere, bazı devletler ve kuruluşlar, doların 1944’te başlayan bu
hastalıklı hükümranlığını yıkacak projeler tatbik etmeye çalışıyorlar. Milletlerarası ticarette kullanılacak
para birimini değiştirmek istiyorlar.
İran ve Türkiye gibi devletler de buna destek veriyor.
$’nin hikâyesi
Doların meşhur işareti de İspanyol dolarından kalmadır. İspanyol doları (peso),
P üzerine S harfi ile gösteriliyordu. Amerikan doları ortaya çıkınca, bu işareti kullanmaya devam etti.
Dolar meşhurları
En çok tedavül eden 1 dolarlıklarda, kurucu başkan general
George Washington’un resim vardır. Ayrıca ABD tarihinin şu meşhur şahsiyetlerinin resimleri yer alır:
Amerikan anayasasının mimarı 2. başkan
Thomas Jefferson (2$). Köleliğin kaldırılması için mücadele eden ve suikasta uğrayan başkan
Abraham Lincoln (5$). Kuvvetler ayrılığının ve merkez bankasının kurucusu düelloda ölen başkan
Alexander Hamilton (10$). 7. başkan
Andrew Jackson (20$), iç savaşın muzaffer kumandanı
Ulysses Grant (50$). Kuruculardan paratoneri bulan bilgin
Benjamin Franklin (100$).
1969’a kadar nadir işlerde kullanılan 500 $’lık banknotların üzerinde, İspanya’yı yenip Filipinler, Küba ve Porto Riko’yu alan ve suikastta öldürülen 25. başkan
William McKinley’in; 1000$’lık banknotlarda kaybettikten sonra tekrar seçilen ilk ve tek başkan
Grover Cleveland’ın; 5000$’lıklarda anayasa yargısının kurucusu başkan
James Madison’un; 100.000$’larda ise I. Cihan Harbi’nde ortaya attığı prensipleriyle meşhur başkan
Woodrow Wilson’un resmi vardır.
"Tanrıya güveniriz"
Amerikan dolarının en mühim hususiyeti üzerindeki
In God We Trust yazısıdır. “Tanrıya güveniriz” demektir. Bu ifade,
1955 tarihli bir kanunla konulmuştur.
Masonluk
Başka bir husus da, doların üzerinde masonluğu tedai ettiren bazı
ezoterik işaretlerin yer almasıdır. En mühimi
dünyayı gözleyen göz sembolüdür. Bunda da kurucuların ekserisinin mason olmasının tesiri bulunsa gerektir. 12 katlı bitmemiş piramit, Yakub’un 12 basamaklı merdivenini, yani
12 İsrail kabilesini; kartalın gövdesindeki 7 çizginin, İncil’de geçen
ilk 7 kiliseyi sembolize ettiği söylenir. Piramidin altında,
Novis Ordo Seclorum (Yeni Dünya Düzeni) yazar.