'Osmanlı, bilime kendi adını yazdı'

Osmanlı üzerine araştırmalarda bulunan Prof. Miri Shefer-Mossensohn “Osmanlılar sadece bilim ve teknolojiye büyük kıymet vermedi, ayrıca kendilerine has bir bilimsel faaliyet geliştirdi. Bu yüzden ‘Osmanlı Bilimi’ diye bir şey vardı” diyor.

MURAT ÖZTEKİN

Osmanlıların bilime ne kadar kıymet verdiği, uzun yıllardan beri tartışma konusu oldu. Türkiye’de hâkim olan “resmî tarih” anlayışının tesiriyle, Osmanlının matbaaya taassupla karşı çıktığı, teknik yenilikleri “gâvur icadı” diyerek reddettiği anlatıldı hep... Ancak on yıllardır peşin hükümlerle sorulan “Osmanlılar, bilime değer veriyor muydu?” sualine bu defa İsrailli bir akademisyen Prof. Miri Shefer-Mossensohn cevap aradı… Osmanlı İmparatorluğu ve Türkçe hakkında araştırmalarda bulunan Prof. Mossensohn, “Osmanlı’da Bilim” ismiyle İş Bankası Kültür Yayınlarından çıkan akademik eserinde, Osmanlıda fenne olan merakın çok üst düzeyde olduğunu savunuyor. Mossensohn, bazı Türk tarihçilerin aksine, Osmanlıların yeni teknolojilere kolaylıkla ayak uydurduğunu, dahası kendine has bir bilim ortaya çıkardığını yazıyor. Biz de İsrailli bilim insanıyla, kitabı hakkında konuştuk…

ALTI YÜZ YILI İZAH ETMEMİZ LAZIM
*Osmanlı İmparatorluğu’nda bilim konusunda araştırmalar yapmaya niçin ihtiyaç duydunuz?
Osmanlı İmparatorluğu dünyada altı yüz sene hüküm sürdü. Bunun nasıl olduğunu bizim izah etmemiz gerekiyor. Başarıyı tarif edebiliyoruz ama hâlen izahat arayışı içindeyiz. Osmanlının başarısı ve direncini açıklamak için bilim ve teknolojiyi tatbik etmekteki heveslerinin bir ipucu olduğunu düşünüyorum. Osmanlının hikâyesini, o zamanki şartlara dayanarak bilim üzerinden anlatabiliriz.

BİLİM, ORTAK BİR MİRAS
*Bu noktada bilimin sadece Batı’nın ürünü olduğu fikri çok doğru değil sanırım?
Bilim ve teknoloji tabii ki insanlığın ortak bir tecrübesi, kişiler arası etkileşimin mahsulüdür. İnsanlar bilgiyi iletir, dolaştırır, dönüştürür, görmezden gelir, deforme eder ve düzeltir... Bu yüzden bilgi, zaten tanımı gereği bir kişinin, toplumun ya da medeniyetin kendi kendine yaptığı bir şey değildir.

*Kitabınızda “Osmanlı toplumu yeni teknolojileri başarılı bir şekilde benimseyen ve bunu kendi ihtiyaçlarına göre adapte eden medeniyetlerden biridir” diyorsunuz. Bunu nasıl temellendiriyorsunuz?
Osmanlılar, yeni teknolojiler geliştirmekte ve bunları özel ihtiyaçlarına göre adapte etmekte çok aktiftiler. Osmanlılar, yeni fikirler ve tekniklere meraklıydı, buluşları denemekte hevesliydiler ve bilgiyi ve geliştirilmiş makineleri ‘çevirme’ kabiliyetleri vardı. Mesela hastaneleri ele alalım. Osmanlı Devleti, önceki Müslüman devletlerde geçerli olan mevcut tıp sistemini kullandılar. Ama Osmanlı hastaneleri daha önce hiç görülmedik büyüklükteydi: Daha fazla personel, daha detaylı tıbbi hiyerarşi ve uzmanlık, hastalar için daha fazla yatak vesaire vardı. Osmanlılar İslam hastanelerini keşfetmedi ama geliştirdi ve düzeltti. Ben aynı durumu astronomi, felsefe, askerî teknoloji ve bahçecilik gibi diğer birçok mevzuda da görüyorum.

*Osmanlıların bilim anlayışında en çok dikkatiniz çeken şey ne oldu?
Osmanlılar sadece bilim ve teknolojiye büyük kıymet vermedi, ayrıca kendilerine has bir bilimsel faaliyet geliştirdiler. Bu yüzden ‘Osmanlı Bilimi’ diye bir şey vardı. Sizin de fark edeceğiniz gibi ben ‘bilim’ ve ‘teknolojiyi’ üst sınıfa ait, çığır açıcı kategorilerinde görmüyorum. Aksine, bilgi ve becerinin popüler olup olmadığına bakıyorum.

HEM MANEVİYATI HEM DENEYİ KABUL ETTİLER
*Osmanlının bilime olan ilgisinin kaynağı neydi?
Osmanlılar bilgi için farklı kaynaklara bel bağladı. Maneviyat da şüphesiz bilimin kaynaklarından biriydi ama Osmanlılar deneylere dayanan bilgileri kabul ediyordu.

*Bu kaynakların tek yönlü olduğunu söylemek zor o hâlde…
Bilgi ve bilimin çok sayıda kaynağı vardı. Osmanlı Türkçesinde bilgi kelimesi olan “ulum”un çoğul olması da bu yüzdendir. Çoğu dilde “bilgiler” (knowledges) gibi çoğul bir kelime bulunmaz. Bu, Osmanlıların entelektüel seviyesi hususunda bize bir şeyler anlatıyor.