Rockefeller’in rakibiydi Hacı Zeynelabidin Tağıyev

Hacı Zeynelabidin Tağıyev 1823  Bakü İçerişeher (Kale içi) doğumlu bir Azerbaycan Türküdür. Babası Taghi işleri yolunda gitmeyen bir kunduracı, anası Ummuhanum çamaşır yıkayan bir kadıncağızdır. Annesi leğen başında urba çitilerken hayatını kaybeder. Hacı, kız kardeşlerin ve analığın yükünü de omuzlar.
Bileğine güçlü bir çocuktur, dar mekânlarda duramaz, babası gibi sayacı olmaz. Velev ki taş taşısındır, onun işi dışarıda.
İlk gün eve 6 kapikle döner, o akşam kardeşleri tok yatar. Para kovalamaktan mektebe gidemez, okuryazar olamaz. 
İnşaata karşı hayli merakı vardır, harç karmaktan başlar, taş ustası olur zamanla. Müteşebbis bir insandır, ufak tefek tamiratlar, taşeronluklar derken ekibini kurar müteahitliğe başlar. İyi kazanır ama duracak değildir orada. Hamle adamıdır, biteviye etrafına bakar. 

 

Petrolcülerin havalide dolandıkları günlerde bir gaz yağı fabrikası alır (1870), sıcak para hoşuna gider. Sonra ortakları ile beraber arazi edinir, Bibiheybat mıntıkasında neft arar.
Her sabah sahaya gider elinde kazma murç eşeler durur inatla. Bir yıl geçer ı ıh. Arkadaşları onun kadar ısrarcı değildir ellerindeki toprakları da Hacı’ya devredip çekilir, kısmetlerini başka yerde ararlar. 
Hacı, sabrının semeresini görür, kaynağa ulaşır sonunda. Bir anda petrol zengini olur, rafineriler kurar, işin nakliyesine de kafa yorar. Atların çektiği demir yolunu (konka) faaliyete sokar. Ardından tekneler yaptırıp Hazar’a salar. Bilahare  Gemi Sahipleri Birliğinin başına geçecektir. Limanlar, ambarlar... 
Hatta boru hatlarıyla Gürcistan üzerinden Karadenize çıkar. Bakü Tiflis Ceyhan’ın fikir babasıdır bu meyanda.   
Derken Hazar Denizi’nde balıklara yataklık eden nehirleri satın alır, soğuk hava deposu yaptırır Dağıstan’a. 
Balıkçıları heveslendirmek için paha biçilmez yüzüğünü bir balığa yutturup suya salar. Artık kim tutarsa. 

 

 

 

DALDAN DALA

 

 

Tağıyev Ticaret Evi ecnebi rakipleriyle başabaş rekabete girer, sondaj cihazlarına, tanker meşınlarına kafa yorar.  
O günlerde Azeri pamuğu Moskova’da işlenmektedir, marabalık bize, ağalık Rus’a. Yok öyle yağma. İplik fabrikaları ve dokuma atölyeleri kurar. İşçilerine lojman, revir, hamam, mektep, mescit yaptırır, adamına sahip çıkar. 
Bakar bankalar hazır paraya sulanıyor, terlemeden kazanıyor, “niye size yedireyim” der, kendi bankasını kurar. 
Gürcülerin Ermenilerin medya gücü vardır, Türkler henüz girmemiştir sahaya. 57 bin manata Gazet Kaspi’yi alır (1895), Alimerdan Topçubaşı’nı getirir başına.
Fasikül fasikül Kur’ân-ı kerim bastırır dağıtır. Yine onun çıkardığı Hayat gazetesi ilk sayısında “İslamiyetsiz Kurtuluş Olmaz” başlığını atar. 
Taze Hayat daha muhafazakârdır, sosyalizme karşıdır, İstanbul şivesini kullanır. Anadolu’dan Sibirya’ya kadar uzanır, İslam’ı yaymakla suçlanır, yayından kaldırılır (1908). 
Hasan Zerdabi ile çıkardığı Ekinci gazetesi ve Füyuzat, Osmanlıcı bulunur takibe alınır. 
Kazakistan gazetesine de sponsorluk yapar. Alaş hareketini destekler Alihan Bökeyhan’a para sağlar. 

 

 

 

HAYIR HASENAT

 

 

Bakü petrolden yana zengin, sudan yana fukaradır. Evet su çıkar ama şordur (acıdır). Hazar desen ona keza. Tağıyev Kafkas Dağlarındaki şeker tadındaki Şollar suyunu seramik borularla getirmeye kalkar. “Ama” derler, “Bu zor ve pahalı bir proje, kaynak 160 km uzakta, büyük masraf açar sana.”
-Olsun hiç fark etmez, su hayrı gibisi var mı ya?
Şehirciliğe de meraklıdır, üstüne vazife gibi parklar, botanik bahçeleri kurar, sıra sıra ağaç diktirir bulvarlara. 
Belediye Meclisine 750 bin ruble kredi açar, 35 yıl vade yapar, Bakü’ye atlı tramvay kazandırır. 
Kesesinden itfaiye teşkilatı kurar ayrıca. 
Edirne’de inşa edilen Darü’l Eytama (yetim yurduna) ve Selimiye Camii tamiratına 5’er bin manat teberruda bulunur, el yazması Keşfü’l-esrar yollar ayrıca. Laleli yangınında evsiz kalanlar (Harikzedegân) için Mimar Kemaleddin’e Teyyare Apartmanlarını (Merit Otel) yaptırır. 
Edirne Valisi Adil Bey’e bin altın gönderir, Bulgar zulmüne uğrayan Müslümanlara harcatır. 
Abdülhamid Han’ı çok takdir eder. Sultanın duruşuna hayrandır. “Keşf-ül hakaik”i Azericeye çevirtir dört bin altına mal olan nüshasını (değerli taşlarla süslenmiştir) Padişah’a sunar. 
Mısır ve Hint Müslümanları ile de irtibattadır, Moskova, Petersburg, Tiflis, Kutaisi, Odessa, Kırım ve bilhassa Tebriz’de Türkçe eğitim veren okullar açar. Rusya ve İran’daki cami ve medreselerin onarımını üstlenir. Hayriye Cemiyetinin Petersburg merkez binası için 11 bin ruble yollar, cami yaptırır ayrıca.

 

 

Laleli yangınında evsiz kalanlar için yaptırdığı Harikzedegan apartmanları.

 

VERDİĞİN SENİN

 

 

Kafkas Müslümanları Kurultayına (Bakü- 1917) sponsor olur (50 bin ruble), Hayriye Cemiyeti vasıtasıyla Nargin’deki (yılanlı ada) 15 bin esir Türk’e sahip çıkar. Parlamentoya seçilince hukukunu kullanır, Çar’la görüşüp Türk esirlerin haftada bir gün Bakü’ye gelmelerini sağlar. Azeri kardeşlerimiz Mehmetçiklere evlerini açar, karınlarını doyurur, banyo yaptırır, temiz üst başla donatırlar. Yaralılar hekim yüzü görür neden sonra. Vefat edenleri de İslami usullerle defneder, fatihasız bırakmazlar.  
Eşi Sona Hanım’ın başında olduğu Kardeş Kömeği Derneği Kafkas İslam Ordusuna yardımlarda bulunur, Erzurum ve Erzincan’dan toplanan 3.500 Türk esirini fidye karşılığı satın alır, yaralarını sardırır, üstünü başını donatır ve memleketlerine dönmek üzere bıraktırır. 
Nuri Paşa geldiğinde Hacı, gömgök hastadır. “ölürsem Kafkas İslam Ordusu mezarımın üzerinden geçsin” der, “ruhum o zaman şad olur anca.” 
8 milyon rubleye 1.400 odalı bir kışla yaptırır, bağışlar Enver Paşa’ya. 
Bakü kurtulunca şenlik şölen kurar, kazan kazan yemek dağıtır halka.
Tağıyev bunca ihanetlerine rağmen yöre Ermenilerine de sahip çıkar. Yetimlerinin eğitimi için 3 bin ruble, Aziz Nina Kız Okulu için 5 bin; Alexander Nevsky Katedrali için 10 bin ruble bağışlar.
İngiliz işgaline uğrayan Pakistan’da halk çok zor durumdadır. Sefalet altında yaşayan kardeşlerimiz hıyarcıklı vebaya yakalanırlar. Bir anda 100 bin insan hayatını kaybeder ama Kraliyet ilgilenecek değildir onlarla. Hacı Zeynelabidin kendi kesesinden 300 bin ampul aşı aldırır yollar Pakistan’a.  

 

 

Tağıyev’in muhteşem malikanesi günümüzde Millî Tarih Müzesi.

 

 

CEDİTÇİ MAKASINDA

 

 

Biz nasıl jön Türk illetine yakalandıysak, Asya Türkleri de ceditçilerle imtihan olunurlar. 
Bunlar ecdattan kalan herşeye karşıdır, kendi medeniyetinden habersiz, Rus’u Frenk’i taklide kalkarlar.  
Gazete çıkarmaları, mektep açmaları elbette müspettir ama Batı sevdasından kurtulamazlar. Hacı Zeynelabidin’in kesesinden devasa bir tiyatro binası yaptırır (1883), opera öğrensin diye İtalya’ya öğrenci yollarlar. Yok bağcılık şarapçılık okulları (Merdekân), yok Rus tarzı eğitim alan kızlar (İmparatoriçe Aleksandra Fyodorovna Mektebi). Menfaatçiler, laikçiler kapısını aşındırır, yapacağız edeceğiz der iane koparır. 
İsmail Gaspıralı çıkardığı Tercüman-ı Ahval-i Zaman’ı satmayı başaramaz. Kalkar Kırım’dan gelir, Hacı’ya dert yanar. Adamcağız ne desin “git sen eşini dostunu abone yap, gel parasını benden al.”
Değişik mevzular bulayım, çarpıcı mizanpaj arayayım yok. Eh suni teneffüsle de bir yere kadar.   
“Dilde, fikirde, işte birlik” sloganından tanıdığımız Gaspıralı sözde Türkçü Turancıdır lakin Bahçesaray Zincirli medresede Rus Edebiyatı ve Felsefesi okutur çocuklara. Uzun süre asistanlığını yaptığı İvan Turganyev’in tesirindedir hâlâ. 
Hacı Zeynelabidin’in ayda 50 ruble (çok iyi para) verip Avrupa’ya tahsile gönderdiği gençler, gezip tozmakta bir gavur kızıyla evlenip kalmaktadırlar orada. Hani biz yatırımı insana yapmıştık, bunlardan memlekete ne fayda?
Hacı yine burs dağıtır ama 2 şarta bağlar. Mezun olunca gelip burada çalışacaksınız, bilginizi görgünüzü Azerbaycan için kullanacaksınız biir.
Kesinlikle Türk kızları ile evleneceksiniz ikiii. Çocuklarınızı Türk anaları yetiştirecek Rus, Alman, Efrenç asla. 
Lakin akıntı kuvvetlidir, kızları Leyla ve Sara’yı da sürükler Petersburg’a. 

 

 

Mehmet Emin Resulzade

 

 

BİRİ HANYA’YA BİRİ KONYA’YA

 

 

Onun bursuyla okuyan Mehmed Emin Resulzade 19 yaşında gazeteciliğe başlar. Çocuk yaşta gizli teşkilat kurar, Çarlığın altını oyar. Zaman zaman Türkiye’ye kaçsa da Müsavat Partisini iktidara taşır ve Azerbaycan Cumhuriyeti’ni kurar (1918) sonunda. “Bir kere yükselen bayrak bir daha inebilmez” der, halka cesaret aşılar. 
Yine Hacı’nın burslarıyla okuyan Neriman Nerimanov ise Kızılordu’ya payanda olur, koca Azerbaycan’ı peşkeş çeker Moskof’a. (Mezarı Kızıl Meydan’da Lenin Müzesinin yanı başında.) 
Hacı bu hatasını pahalı öder, komünistler malına mülküne el koyar, çulsuz bırakırlar. 
“İstediğiniz yere gidebirsiniz” teklifine “hayır” der, “burada kalayım, vatanımın fakirliğine de razıyım!” Moskova, Tahran, İsfahan, Anzali ve Reşt’te mülkleri vardır oysa.

 

 

Neriman Nerimanov 

 

Neriman, büyük iyiliklerini gördüğü velinimetinin bir bağ evinde oturmasına izin verir ama Hacı vefat edince (1924) karısı (Dağıstanlı Paşa kızı Sona Hanım) dışarı atılır. Kızı Sara, evlendiği Rus’la yapamaz döner baba ocağına. Kendi evlerinin (Bakü Millî Tarih Müzesidir şu anda) bodrumundan bir ufak oda ister, azarlayarak kovarlar. Aç biilaç sürünür, donmuş cesedini bulurlar sokakta. 
Zikrolunan sarayı Polonyalı mimar Jozef Goslawski ve 270 mimar mühendis sanatkâr yapmıştır, Rönesans, Rokoko ve Barok tarzındadır.
Hacı Zeynelabidin’in gücünü anlayabilmek için Rockefeller ile karşılaştırmanız lazım. O yıllarda yeryüzünde üretilen petrolün yarısına ABD, yarısına da Azerbaycan imza atar. 

 

 

Sovyetlerin petrol gelirinden sadece %5 verdikleri Azerbaycan, azadlıktan sonra hızla kalkınır.