İRAN'DA BİR CEVELAN

Vizesiz gidilebilecek, dolu dolu rahatça gezilebilecek ve ucuza mâl olacak bir yer İran. Elbruz dağı eteklerindeki 14 milyonluk genç şehir Tahran'da, Şah'ın mütevazı Gülistân (kışlık) ve Sâdâbâd (yazlık) sarayı halka açık (biletle tabii). Şahların asırlardır biriktirdiği emsalsiz mücevherler, merkez bankası mahzeninde muayyen gün ve saatlerde gezilebiliyor. Dünyanın en büyük elmaslarından pembe renkli Derya-i Nur'u, Nadir Şah Hindistan seferinden getirmiş.

Müze-i Milli'de en alâkamı çeken, Hamurabi Kanununun bulunduğu çivi yazılı sütun ile bir tuz madenine düşüp ölen bir köylünün asırlarca çürümeden kalmış cesedi oldu. Selçukluların payitahtı Rey, şimdi Tahran'ın bir mahallesi. Tuğrul Bey'in kabri burada. Hanefî mezhebinin büyük imamı Muhammed bin Hasen'in Rey'deki muhteşem kabri de, Şah Abdülazim adıyla bir Şiî türbesi olarak görülüyor.

İran'da Aşure sebebiyle her yer kapalı. Siyahlar giymiş insanlar, sokaklarda öbek öbek toplanmış; ağıtlara eşliğinde ellerindeki zincirlerle dövünüyor. Zinciri olmayan elini göğsüne vuruyor. Her öbek farklı bir ağıt, farklı bir tempo. Hazret-i Hüseyn'e yardım etmeyip kaçanlara ah ediyor. Sokaklarda ve televizyonlarda her an Kerbelâ faciası anılıyor. Bizde millî günlerde bayrak asıldığı gibi, burada da evlere, dükkânlara, işyerlerine, direklere, arabalara, her yere Aşure'ye dair bayrak, afiş, slogan, resimler asılıyor. Sokaklarda tezgâh kurup gelip geçene sevabına çay, şerbet, çorba, hatta yemek dağıtıyorlar. Gelen geçen "Allah acımızı arttırsın" diye dua ediyorlar.

İran'da, Hazret-i Hüseyn ve 12 İmam üzerine kurulmuş bambaşka bir din var sanki. Beş vakit namaz, üç vakitte birleştirilerek kılınıyor. Ezanda "eşhedü enne aliyyen veliyyullah" ve "hayye alâ hayre'l-amel" ilâvesi var. Secdeyi, taş üzerine yapıyorlar. Bu sebeple câmi girişlerinde yüzlerce küçük yuvarlak taş var. İmamın namaz kıldırdığı yer, yarım metre aşağıda. Abdestte ayakları yıkamıyor, üstüne meshediyorlar. Şiî misiniz, Sünnî mi diye soruyorlar. Hanefîyim diyorum. Bâlâter (daha yukarı) veya bihter (daha iyi) diyorlar, Vehhabilerle kıyaslayarak. Çay içtiğimiz bir kafenin sahibi, İstanbul câmilerinde Ali, Hasan ve Hüseyn'in isimlerini görüp şaştığını anlatıyor. Ben, hutbelerde de okunur diyorum. İyice şaşıyor. "Osmanlı sultanları büyük adamlarmış. İslâm birliği siyaseti işte bu!" diyor. Tabii Amerika, İsrail ve Arabistan baş düşmanları.

"Hicab-ı şerî mecburî", fakat, tam örtülü kadın Türkiye'den de az. Herkesin başında mendil gibi bir eşarp; makyaj yerinde. Son moda kıyafet, daracık pantolon, hemen herkesin burnu yapılı. Erkek arkadaşının elini tutmuş genç kızlar, gülüp oynaşıyorlar. Kadın, sosyal hayatın her yerinde. Araba sürüyor, memuriyet yapıyor, erkeklerle rahatça görüşebiliyor. "Türkiye, İran mı oluyor?" yerine; "İran, Türkiye mi oluyor?" dense yeri var.

Resim ve heykel serbest. Câmilerde bilhassa Humeyni ve Hamaney'in posterleri asılı. Meydanlar heykellerle dolu. Ebu'l-Hasen türbesinin bahçesinde bile iki heykel, türbede de büyük boy resim var. Hâfız ve Sâdi Şirazî, Harkanî, Feridüddin Attar, Ömer Hayyam gibi Sünnîler, aynı zamanda Fars şairi sayıldığı için itibar görüyor. Bunun dışında bir Sünnî izi bulmak mümkün değil. XVI. asra kadar büyük bir Sünnî devleti olan İran'da, Şah İsmail ve Abbas, Sünnîlerin tamamını katletmişti. Bugün İran'ın 4 yanındaki sınır mıntıkası hemen hep Sünnîdir. Sünnî nüfus resmen %10; ama Sünnîler, nüfusun üçte birini teşkil ettiklerini söylüyor. Bu mıntıkalarda Sünnî câmi ve mektepleri var; ama Sünnî kadısı yok.

Otomobillerin % 80'i Fransız Peugeot (Pejo). Azı da Kore ve Japon arabası. Arabalar tabiî gazla çalışıyor; evler bununla ısınıyor. Bu sebeple ortalıkta kesif bir gaz kokusu var. Bisiklet ve motosiklet gayet yaygın. Motosiklet taksiler var. Halktan kişiler de ek gelir namına taksicilik yapıyor. Bilhassa Tahran'da trafik bir keşmekeş. Şoförlük, ustalık istiyor.