Dil mühim mesele

Sayın Prof. Dr. Hayati Develi ile yaptığım röportaj, dün yayımlandı gazetede, belki gördünüz. Bu röportajı, Develi'nin "Dil Doktoru" isimli kitabıyla birlikte yeniden okursanız, hocanın nasıl derin ve engin bir 'kültür adamı' olduğunu daha iyi anlarsınız... O, Yunus Emre'nin; Keleci bilen kişinin, yüzünü ağ ede bir söz Sözü pişirip diyenin, işini sağ ede bir söz Söz ola kese savaşı, söz ola bitire başı Söz ola ağulu aşı, yağ ile bal ede bir söz mısralarını bir düstur olarak nakşetmiş kalbine ve dilin, kültür yolculuğumuzdaki önemini bir 'dert' haline getirip anlatmaya, izah etmeye çalışıyor. Develi, "Hermen Wein, 'Kültür insanın en büyük ve önemli aletidir' der. Bu aletin varlığı dile bağlıdır. Dil de böylece insanın en önemli aleti olmuş olur. Yaptığı bütün aletleri yapmamış olsaydı, varlığını sürdürebilirdi insanoğlu, ama dili olmayan bir insanın varlığı mümkün değildir. Şimdi dil hakkında düşünüyoruz. Dilin kültür ve toplumun, yani insanın oluşumundaki rolünü düşünmek, insanın ne olduğunu düşünmek demektir" diyor eserinin girişinde ve dilin anatomisinden başlayarak dil patolojisi, köktendilcilik, Frenk elması, Vaşington portakalı, mektebin bacaları ve homo polemicus başlıkları altında, meseleyi biraz irkiltici, biraz kışkırtıcı, biraz bilgilendirici ve çokca dikkat çekici bir ironiyle masaya yatırıyor. *** Her kültürün dili vardır. Dilin veya kültürün birbirini üretip üretmediği meselesi uzun yıllardır tartışılıyor. Hayati Develi de, bu tartışmalardan ziyade, dil ve kültür gerçeğinin, yıllardır bize anlatıldığı ve öğretildiği biçimde olmadığını şaşırtıcı örneklerle sunuyor. Kitabı önemli kılan özelliklerinden biri de, sayın Develi'nin, müthiş bir gözlem, dikkat ve rikkatle kaydettiği yaygın dil yanlışlarına dair kaleme aldığı küçük derkenar ve dipnotlar... Ben bu kitabı zaten edineceğiniz ve okuyacağınız düşüncesiyle, hocanın verdiği örneklerden birkaçını sizlerle paylaşmak istiyorum. Böylece 'dil'in nasıl mühim bir mesele olduğunu biraz daha anlatmış olurum... *** Eşgal-eşkâl Basın yayın organlarında zaman zaman "Zanlıların eşgali belirlendi" tarzında cümleler kullanılır. Burada eşgal'den kastedilen anlam "kılık, boy pos ve yüz tanımlaması"dır. Oysa dilimizde veya başka bir dilde böyle bir kelime yok. Doğrusu eşkâl'dir. Şekil kelimesinin çokluğudur. "Zanlıların eşkâli belirlendi" demek gerekir. Cirim-cürüm "Ateş olsalar cürümleri kadar yer yakarlar!" deyimini zaman zaman okuyoruz gazete ve dergilerde. Oysa burada kullanılması gereken kelime cürüm değil, cirim'dir. Cürüm, 'suç, kabahat' anlamındadır. Cirim ise, 'büyüklük ve hacim' anlamındadır. Bu sözde, bir kimsenin veya nesnenin ancak kendi büyüklüğü, hacmi zarar verebileceği ifade edilmektedir. Bir kimsenin cirminin büyük veya küçük olması ise cürüm değildir. Saye-vesile-sebep Bir gazetede şöyle bir haber okumuştum: "(Filanca) kuş gribi virüsünün Rusya ile İran'dan geçen göçmen kuşlar sayesinde Türkiye'de görüldüğünü ileri sürdü." Böyle bir cümleden sonra bize bu hastalığı getiren kuşlara teşekkür plaketi vermek gerekir. Sayesinde kalıbı, 'yardımıyla, desteğiyle' gibi olumlu bir anlam taşır. "Ben sizin lütfunuz sayesinde pek rahat yaşamağa başladım." (Ahmed Mithat). Oysa gazetedeki cümlede olumlu bir durumdan söz edilmiyor. Böyle olumsuz aracılıklara, sebep olmalara sayesinde yerine yüzünden demek daha doğru olur. "Ah ben pek bîçare bir çocuğum! Başka bir şeyden değil, yalnız aşk yüzünden pek bîçareyim..." (Ahmed Mithat). Bu haber cümlesinde ise 'yoluyla' demek belki daha uygun düşerdi. Tercüme-i lisan (Filanca) gazetenin televizyon sayfasında "TV Servisi"nin kaleme aldığı bir yazı: "Yarışmada Dede Efendi, Hacı Arif Bey... N.F. Kısakürek gibi halkın tercüme-i lisanını dile getiren şairler, düşünce adamları kendine yer bulamıyor." Devenin boynu gibi bir cümle; neresini düzelteyim ki! Bir de "TV Servisi" demekle neyi kastediyorlar acaba, televizyon tamir işini mi?.. ... Not 1: Prof.Dr. Hayati Develi'nin "Dil Doktoru" isimli kitabı 3F Yayınları tarafından basılmıştır. (0 212 526 30 66) Not 2: Fakîr, www.ozcanunlu.com internet sitesinde de siz okuyucularıma seslenmekteyim, arz olunur...