Kim demiş Osmanlılara matbaa geç geldi diye?

Türkler matbaada basılmış kitaba rağbet etmez; el yazısını yeğlerdi. Estetiğe düşkün Osmanlı münevverleri, zarif el yazısıyla yazılmış, mürekkebi parlayan, kenarı tezhib edilmiş, cildine özenilmiş kitaplardan zevk alırdı. Kitap okumak yalnız bir ihtiyaç değil, bir keyifti. Zaten bol mikdarda ve gayet seri şekilde kitap çoğaltan hayli hattat vardı. Bunlar işsiz kalabilirdi. Üstelik kitaba düşkün belli bir zümre idi. Bugün de öyledir.

Müslümanlara ait ilk matbaa, Osmanlı sanayi inkılâbının başladığı Lale Devri'nde 1727'de İbrahim Müteferrika tarafından açıldı. New York'taki ile arasında 36 sene vardır. Paris elçiliğinden dönen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin yanında kâtib olarak götürdüğü oğlu Said Efendi, Paris'teki matbaaya hayran olmuştu. Dönüşte bunun benzerini kurmak üzere Müteferrika İbrahim Ağa'yı seçti. İbrahim Ağa, sadrazama bir layiha vererek, Endülüs ve sair facialarda nice İslâm eserinin zâyi olduğunu; büyük kitapları hatasız kopya edecek hattat kalmadığını beyan etti ve matbaanın faydalarını anlattı: Mühim kitapların çoğaltılması, içindeki bilgilerin yayılmasına sebep olur. Yazıları okunaklıdır, sudan tesir görmez. Basmacılık kârlı bir sanattır. Bir cild yazana kadar, binlerce kitap elde edilir ve kitap ucuzlar. Kitabın başına ve sonuna fihrist konup aranan şeyin kolayca bulunması mümkün olur. Taşralarda da kitaba ulaşmak mümkün olur. Kütüphaneler kurularak, medreselere destek temin edilir; böylece ilim tahsil edenlerin sayısı artar. İslâmiyetin yayılmasına hizmet eder. Avrupalıların, kıymetini anlayıp bastırdığı Arapça ve Farsça kitaplar hatalarla doludur, bu engellenmiş olur. Matbaa, devletin şerefini arttırır.

Zamanın şeyhülislâmı Yenişehirli Abdullah Rumî Efendi'ye matbaa kurmanın dinî yönü soruldu. Şeyhülislâm şöyle fetvâ verdi: "Matbaa yardımıyla bir kitaptan az zamanda kolayca, çok sayıda elde edildiğinden, kitapların ucuzlamasına sebep olur. Faydalı bir iş olduğundan, şeriat bu işe izin verir. Kitapta yazılı ilmi bilen birkaç kişi, kitabı tashih ettikten sonra basılırsa, güzel bir iş olur." Öteden beri söylenen "Avrupa'da matbaa bulunup, kitaplar basılırken, bizdeki din adamları matbaa günâhtır, gâvur icadıdır diyerek engellediler. Yıllarca geri kalmamıza sebep oldular" sloganındaki doğruluk artık takdire kalmıştır.