Ahmed Bican ve Freud’un insan tasavvuru: Batı psikanalizi mi Doğu hikmeti mi?
Dr. Mehmet Yavuz
Freud’dan beş asır önce, 15. yüzyıl Gelibolu’sunda bir sûfi hekim yaşıyordu. Şeyh Ahmed Bican hazretleri... “Envarü’l Aşıkın” ve “Acaibü’l Mahlukat” gibi eserlerinde insanı; ruh, akıl, nefs ve kalp bütünlüğü içinde ele aldı. Onun tıbbı yalnızca bedenin değil, kalbin de ilmi idi. “Kalp bozulursa, bütün beden karanlığa düşer” sözüyle, bugün “psikosomatik” denilen ilişkiyi asırlar önceden sezmişti.
İnsanı çözmek, çağların en eski merakı… Kimine göre ruhun gizemidir, kimine göre beynin kimyası. Tarih boyunca filozoflar, hekimler ve mistikler aynı sorunun etrafında döndü: “İnsanı insan yapan şey nedir?”
Modern psikiyatri, insan zihnini çözmek için 19. asırda Freud’la yeni bir sayfa açtı. Ancak bundan tam beş asır önce Gelibolu’da yaşayan bir bilge Şeyh Ahmed Bican, ruhun, nefsin ve kalbin derin ilişkisini çözümlemişti. Fark şu: Freud’un insanı çatışan dürtülerden ibaretti; Bican’ın insanı ise Hak tealaya yönelen bir bütünlüktü.
FREUD: BİLİNCİN ALTINDAKİ FIRTINA
19. yüzyılın sonlarında Viyana’da bir hekim, insan ruhunun görünmeyen katmanlarını keşfetmeye girişti. Aslında nöroloji uzmanı olan Sigmund Freud, insan davranışlarını bastırılmış arzular, bilinçaltı çatışmalar ve çocukluk tecrübeleriyle açıklamaya çalıştı. Ona göre ruhsal rahatsızlıklar, bilinçaltında bastırılmış duyguların dışavurumuydu. İnsanı anlamak için, bu derinlikte saklanan "gölge"yi çözmek gerekiyordu.
Freud, tıbbı, laboratuvardan çıkarıp insanın iç dünyasına taşıdı. Ancak o iç dünya, maneviyattan çok travmayla doluydu. Özetle ruhun değil, bilincin anatomisini çizdi.
AHMED BİCAN: KALP HEKİMLİĞİ VE HİKMETİN DİLİ
Freud’dan beş asır önce, 15. yüzyıl Gelibolu’sunda bir sûfi hekim yaşıyordu. Şeyh Ahmed Bican hazretleri... Kendisi Hacı Bayram Veli hazretlerinin halifelerinden olan Akbıyık Sultan hazretlerinin talebesiydi. “Envarü’l Aşıkın” ve “Acaibü’l Mahlukat” gibi eserlerinde insanı; ruh, akıl, nefs ve kalp bütünlüğü içinde ele aldı. Onun tıbbı yalnızca bedenin değil, kalbin de ilmi idi. “Kalp bozulursa, bütün beden karanlığa düşer” sözüyle, bugün “psikosomatik” denilen ilişkiyi asırlar önceden sezmişti.
Ahmed Bican, hastalığı sadece organlarda değil, insanın manevi dengesinde aramıştı. Zira ona göre ruh bulanırsa, beden sinyaller verir; kalp susarsa, zihin karmaşaya düşer.
NEFS Mİ İD Mİ? AYNI HAKİKATİN İKİ YÜZÜ
Freud insanın iç dünyasını üçe ayırdı: İd (dürtüler), ego (benlik), süperego (vicdan).
Ahmed Bican ise aynı yapıyı bambaşka bir dille anlatır: Nefs, akıl ve kalp. Biri bilinçaltını anlatır, diğeri insanın manevi anatomisini.
Freud’un “iç çatışma” dediğine, Bican “nefs mücadelesi” der. Ama ikisi de bilir ki, insanın huzuru bu savaşın sonucuna bağlıdır.
Freud: İnsan davranışını bilinçaltı dürtüleri yönetir. Terapi, bastırılmış duyguları bilince çıkarmaktır. Amaç: İç çatışmayı çözmektir.
Ahmed Bican: İnsan davranışını nefs, akıl ve kalp dengesi yönetir. Terapi, nefsin terbiyesiyle kalbin arınmasıdır. Amaç: Ruhu dengeye, kalbi huzura erdirmektir.
Freud, insanın karanlık yanını keşfetmek istedi; Bican ise insanın ışığını ortaya çıkarmak.
Biri insanı analiz etti, diğeri insanı inşa etti.
MODERN NÖROPSİKİYATRİNİN KURUCUSU FREUD DEĞİL, AHMET BİCAN’DIR
Modern nöropsikiyatri, bugün “zihin-beden etkileşimi”, “duygusal regülasyon”, “nöroplastisite” gibi kavramlarla insanın yeniden şekillenebilir bir varlık olduğunu söylüyor. Ahmed Bican ise bu hakikati beş asır önce şu cümleyle özetlemişti:
“Nefs, taş değildir; terbiye edilirse altın olur". (İslam mutasavvıfları, nefsin terbiye edilmesini, "nefsin itminana kavuşması" olarak tanımlamışlar ve bunun, "bir mürşidin terbiyesi ile mümkün olacağını" bildirmişlerdir. Bu terbiyenin metodunu ise "ilim, amel, ihlas" dairesinde gelişmek olarak ifade etmişlerdir.)
Freud’un teorisi, davranışı çözmeye çalıştı; Bican’ın hikmeti, insanı dönüştürmeye ve geliştirmeye. Biri çatışmayı anlamaya yöneldi, diğeri huzurun formülünü verdi. Biri zihni anlamanın bilimi, diğeri ruhu olgunlaştırmanın yoluydu.
Freud’un yönteminde insan yalnızdır; Bican’ın yolunda ise insan, Rabbine dönerek kendini tanır ve olgunlaşır. Biri bilinci kazıya kazıya ilerler, diğeri kalbi cilalaya, cilalaya aydınlanır.
BATI’NIN BİLİMİ Mİ, DOĞU’NUN HİKMETİ Mİ?
Batı, insanın zihnini analiz etti; Doğu, insanın kalbini terbiye etti. Bugün nöropsikiyatrinin ulaştığı bütüncül sağlık anlayışı, aslında bu iki yolun kesiştiği noktadır.
Ahmed Bican, Freud’dan yüzyıllar önce ruhun ve bedenin aynı sistemin iki yüzü olduğunu söylemişti. Belki de modern nöropsikiyatrinin kökleri, Viyana’nın kliniklerinde değil, Gelibolu’nun tekkelerinde filizlenmişti.
BATI’NIN RUH ANALİZİ VE DOĞU’NUN YOLUNDAN SAPMASI
Batı, asırlardır ruhu çözmeye çalışırken onu laboratuvar masasına yatırdı. Freud’un, Jung’un, Adler’in kurduğu psikanaliz geleneği; ruhu, bilinçaltı reflekslerin kimyasal bir toplamı olarak yorumladı. Ruhun sesini id, ego, süperego gibi kavramsal katmanlara sıkıştırdı. Böylece insanın iç dünyasını tanımlamaya çalıştı ama onu "anlamlandırmayı" unuttu. Çünkü anlam, sadece bilinç çözümlemeleriyle değil, mana idrakiyle kavranır.
Doğu ise yüzyıllar boyunca Ahmed Bican gibi âlimlerle “nefsin terbiyesi”, “zikir”, “hikmet” ve “kalp gözü” kavramlarıyla insanın iç âlemine yolculuk yapmıştı. Fakat son yüzyılda bu irfan çizgisi, modern dünyanın pazarlama sahnesinde “enerji”, “frekans”, “aura”, “evrensel bilinç” gibi kavramlarla karikatürize edildi. Hâlbuki insanın aradığı şey “enerji” vs. değil tevhidin ruhuydu. Yoga, meditasyon, reiki gibi uygulamalar, nefsi geçici bir sükuna erdirse de kalbi hakiki huzura ulaştıramaz. Çünkü kalbin asıl merkezinde “kendini bulmak” değil, yüce Yaradan’ı bilmek ve inanmak vardır.
Modern insan, psikanalizin duvarları arasında yönünü, yoga minderlerinde ise ruhunu kaybetti. Her iki uçta da aynı arayış var: Huzur.
Ama huzur ne Freud’un divanında ne de Himalaya’nın eteklerinde. Huzur, insanın kendi nefsini tanıyıp, onu Rabbinin huzurunda secde ettirmesinde gizlidir. Ruhsal denge, modern tekniklerle değil, kalbin itminanı ile sağlanır.
"Kalpler ancak Allah’ı zikretmekle huzur bulur." (Rad suresi, 28. âyet meali)
ORTA ASYA’NIN ‘KAYIP AYDINLANMA’SINDAN AHMED BİCAN’A
Miladi 800-1200 yılları arasında Maveraünnehir’de yükselen ilim-irfan sentezi; cebirden tıbba, kozmografiden mimariye uzanan yüksek bir medeniyet iklimi doğurdu. Bu iklim Ahmed Yesevi hazretlerinin himmetiyle Anadolu’ya da taşındı ve sonraki jenerasyonlarda Ahmed Bican gibi birçok âlimin yetişmesine zemin hazırladı. Sadece bu da değil, Endülüslü âlimlerin Latinceye çevrilen eserleriyle, Rönesans hareketinin fitilini de yaktı.
Ahmed Yesevi hazretleri, Silsile-i aliyye’nin büyüklerinden Yusuf Hemedanî hazretlerinin halifelerinden biriydi. Kendisi Türkistanlı bir Türk’tü. Yaklaşık 10 bin kadar derviş-alperen talebesini Anadolu’ya göndermiştir (Horasan Erenleri). Bu sebeple Anadolu’nun manevi fatihi olarak kabul edilmektedir. Hacı Bayram Veli, Ahi Evran, Mevlâna Celaleddin-i Rumi, Tapduk Emre, Yunus Emre, Şeyh Edebali ve sonrasında Akşemseddin ve Ahmed Bican hazretleri hep onun manevi izini takip etmişlerdir. "Edep, ahlaktan üstündür. Ahlak da ilimden önce gelir" sözü çok meşhurdur.
İşte Orta Asya’nın bu altın döneminde, ruhun hikmetiyle, aklın araştırması aynı sofrada buluştu. Maveraünnehir, Harezm, Buhara, Semerkant, Fergana, Taşkent, Merv, Belh, Herat, Rey ve Nişabur gibi şehirlerde başlayan ve bizim şimdilerde "kayıp aydınlanma" diye hayıflandığımız ilim ve fikir ateşi, dünyanın diğer bölgeleriyle kesinlikle kıyaslanmayacak düzeyde ileri bir medeniyet çizgisine sahipti. Hatta öyle ki bu şehirlerin pek çoğunda merkezî kanalizasyon ve merkezî ısıtma gibi şimdi bile çoğu kentin sahip olmadığı bir medeniyet gelişimi vardı. Hemen her eve içme ve kullanma suyu ulaşımı sağlanmıştı.
Daha da önemlisi medreseler, külliyeler, kütüphaneler, her şehrin olmazsa olmazlarıydı. Devlet başkanları ya da valiler, sahip oldukları hazinelerle değil, meclislerindeki âlimlerin sayılarıyla övünüyorlardı. Öyle âlimler vardı ki; mesela Harizmi cebiri sistemleştirdi. İbn Heysem, optik bilimin temellerini attı. Mekanik mühendisliğin babası sayılan Cezeri, günümüz robotik teknolojinin temellerini attı. Uluğ Bey, çağının çok ötesindeki rasathanesi ile binden fazla yıldızın koordinatlarını belirledi. Matematik dehası Ali Kuşcu, Kopernik’ten asırlar önce “Evrenin hareket ettiği” tezini ortaya koydu. En önemlisi Biruni, Rönesans’tan 500 sene önce dünyanın yuvarlak ve döndüğünü keşfetmiş hatta dünyanın çapını bile hesaplamıştı. İmam Gazali hazretleri, modern mantık ve felsefenin temellerini, insan kimyası ve modern kimyanın esaslarını bin yıl önce kitaplarında dile getirmişti. İmam Rabbani hazretleri, beş asır önce insanın nasıl gerçek huzura ve kemalata kavuşacağının yolunu, “Mektubat” kitabında açık ve net şekilde bildirmişlerdi.
Bu âlimlerin ortak paydası şuydu: “Bilim, Allahü tealanın yaratma düzenini anlamanın bir yoludur”.
Peki, bu iklim Batı’ya nasıl dokundu? Cevabı basit: Endülüs üzerinden bilim mirası Latinceye taşınarak Avrupa mekteplerinin temel metinlerine dönüştü. Sömürgeleştirme ve köleleştirmeyle zenginleşen Batı, bu fırsatı kaçırmayarak kan ve gözyaşı üzerinde yeni bir medeniyet inşa etti. Ancak bu mirasın taşınma biçimi ahlaki değil, pragmatikti.
Köleleştirme ile 12 milyon civarında Afrika yerlisi zorla vatanlarından koparılarak Avrupa’ya getirilmiş ve köle yapılmıştır.
İslam dünyasında bilim; kâinatı anlamak, Yaratan’ı tanımak, insana hizmet amacıyla yapılıyordu. Batı ise bilimi, sömürgeleştirmenin aracı olarak kullandı. Matematik, astronomi ve coğrafya bilgisi; denizaşırı ticaret ve toprakları sömürmek için kullandı. Fizik ve kimya, silah ve endüstri teknolojisine, psikoloji ve sosyoloji ise toplumu yönlendirme ve manipülasyon araçlarına dönüştü.
İşte Ahmed Bican’a bağ tam burada kuruluyor. 15. yüzyılın bu Anadolu bilgesi, ilmi salt bilgi olarak değil, kalbi dirilten rehber olarak ele alır. Bican’ın çizgisi, Orta Asya’daki sentezin Anadolu’daki irfan halkasıdır: Nefs terbiyesi olmadan kalp tasfiyesi olmaz; kalp tasfiyesi olmadan ilim, maksadına ermez. Bican, bilgiyi marifete, marifeti edebe, edebi ise kulluğa bağlar.
Bugün, insanlık, Batı’da ruhu laboratuvar masasına yatırırken, Doğu’da ruhu pazarlama sahnesine koydu. Bir tarafta, psikanaliz ruhu analiz etti ama mana ufkunu kaybetti. Diğer tarafta, "enerji-frekans-auralar" gibi kavramlar, kadim irfanın yerini alan süslü bir dil oldu ama ahlaki hedefi kaybetti. Oysa Orta Asya’nın kayıp aydınlanması bize şunu hatırlatıyor: ilim, ihlas ile; akıl, ahlakla; yöntem, merhametle; keşif, şükürle tamamlanır.
Bugün yeniden canlandırmamız gereken, “mistik kaçış” değil; hikmetli araştırmadır. İbadetle beslenen tefekkür; zikirle parlatılan dikkat; merhametle yönlendirilen bilim… Zira kalbin istikameti doğruysa, ‘aklın kıblesi’ de doğru olur. Bu yüzden büyük miras bize iki vazife bırakır: Metodu kaybetmeden manayı; manayı kaybetmeden metodu yaşamak.
HİKMETİN COĞRAFYASI DEĞİL, KAYNAĞI ÖNEMLİ
Hülasa bugün insanlık Batı’nın analizinde, Doğu’nun mistisizminde, kendi iç hakikatini yitirdi. Ruhun dili psikolojiyle, enerjinin dili metafizikle karıştı. Oysa insan ne sadece kimyadır ne de sadece enerjidir. İnsan, mana ile madde arasındaki köprüdür. Bu köprü, Batı’nın psikanaliziyle değil; hakikatin "hikmet" penceresinden bakabilen bir idrakle kurulabilir.
Bugün insan, ruhunu anlamak yerine "enerji" arıyor. Reiki, yoga, nefes terapileri, frekans uygulamaları… Her biri geçici bir sükûnet, yapay bir huzur sunuyor. Oysa kalp, elektriğe değil zikre muhtaçtır. Çünkü hakiki denge, evrensel enerjiyle değil, ilahi irade ile hizalanmaktadır. Ahmed Bican hazretlerinin çizgisi tam da burada mihenk taşıdır. O, insanın kurtuluşunu "enerji yükseltmekte" değil, kalp tasfiyesinde görür.
İnsanı "kendine döndürmek" istiyorlar, ama kendinin ötesine geçmesini öğretemiyorlar. Oysa Bican der ki: “insanın aslı nurdur, kalbi de arşın aynasıdır.” Bu bakış, ruhu analiz etmekle yetinmez; onu Rabbiyle yeniden buluşturur.
Psikanaliz, insanın ne olduğunu çözmeye çalıştı; hikmet ise insanın niçin var olduğunu hatırlattı. Bugün eksik olan şey, bilgi değil hikmettir.
Ahmed Bican gibi gönül ehli hekim âlimler, bize "bilmenin" değil, bilinçle secde etmenin önemini hatırlatır. Zira insan fıtratı, Yaratan’a iman ve itaati gerektirir. İnsanlığın ruhsal çıkmazı, belki de tam burada son bulacaktır:
Zihin analiz ederken, kalp yeniden Allahü tealayı hatırladığında…
