Prof. Dr. Emre Alkin

Psikiyatrinin önemli isimlerinden Vamık Volkan’ın sayısız çalışması ve İngiltere’de çok kez bakanlık yapmış tıp insanı David Oven’ın “Hasta ve İktidarda” (in Sickness and in Power) isimli kitabı bizlere gösteriyor ki, kritik karar alıcılar ve onların psikolojik durumları ve psikolojik geçmişleri ile tedavi esnasında aldıkları ilaçlar arasında kuvvetli bir bağ var.

Sizler ile paylaştığım yazılar ve makalelerde doğrudan doğruya piyasa analizi yapmıyorum. Çünkü bunu yapan oldukça fazla sayıda insan var ve maalesef pek çoğu bozuk saatin gün içinde iki defa doğruyu göstermesi gibi yorum yapıyorlar. Oldukça tecrübeli olan ve tutarlı yorum yapanların sayısı çok az. Onların değerinin anlaşılması için kalabalığın içine bir de kendimi eklemiyorum...

Uzun bir zamandır petrol ile alakalı ayrıntılı bir yazı yazmamıştım. Bu sebeple, hızla gelişen olayların çerçevesinde bir değerlendirmeyi paylaşmak istiyorum.

Ekonomik dengesizliklerin önemli bir kısmı, birçok ülkede titizlikle korunduğu iddia edilen serbest piyasa ekonomisi ile iktidarların buna uymayan siyasi yaklaşımları arasındaki farktan kaynaklanmakta. Çok fazla geriye gitmeden hatırlayalım: Gelişmiş ülkelerde altın yıllar olarak adlandırılan 1990’lar, piyasa ekonomisi ile liberal demokrasinin pekiştiği, barışın refahı pekiştirdiği yıllar olarak bilinir.

Kritik karar alıcılar, ölçüp biçip hesap ettikleri kararların uygulanması neticesinde arzu ettikleri sonucu alamadıkları zaman tekrar hesaplara gömülürler. Hâlbuki, sorun hesaplamada değildir. Benzer şekilde, şirketlerin batışı da yönetim kurulu gündem maddeleri arasında bulunmayan konular sebebiyle gerçekleşir. Üst yöneticiler kurdukları modelin doğruluğuna bazen o kadar inanırlar ki, tek problemin insan kaynağında olduğunu düşünürler. Böyle yerlerde personel hareketliliği standartların üzerinde olur. Sadece kendini haklı ve herkesi hatalı gören spor kulübü başkanları gibi, yanlış vizyon ve hatalı kararların faturası sürekli personele çıkarılır.

Trump'ın ABD ekonomisine uyguladığı tarifelerin avantajları veya dezavantajları üzerine tartışmalar devam ederken, Wall Street Journal ve Washington Post'tan aktarılan bilgiler, bu tedbirlerin özellikle küçük ve orta ölçekli Amerikan işletmeleri için bir “hayat öpücüğü” olduğunu gösteriyor. Ancak, analizi doğru yapabilmek için önce tarifelerden fayda sağlayan firmaların cirolarına ve çalışan sayılarına göz atmak lazım.

Elbette benim gibi X nesline dâhil kişiler elektrik kesintilerine alışkınlar. Ne de olsa çocukluğumuzun önemli kısmı bu şekilde geçti. Ancak elektrik kesintisinin bugünkü anlamı başka! 1970'lerde enerji stratejik bir unsur değilken şimdi savaş nedeni hâline bile geldi. Şimdi yazının konusuna geleyim:

Trump gelir gelmez aklındaki planları uygulamak için hamle yapmaya başladı. Ancak meselenin düşündüğü kadar kolay olmadığını görüyor. Yaptığı uygulamalar ve aldığı kararlar sebebiyle ülke çapında protestolar büyürken, İtalyan Başbakanı'nın Oval Ofis'te Trump'a karşı psikolojik üstünlük kurması dünya çapında haber oldu diyebilirim. 

Latin Amerika ve özellikle Arjantin tarihe geçmiş ekonomik krizleri ile anılırlar. Benzer şekilde Rusya'nın da yakın geçmişte yaşadığı krizler var. Güney Kore'nin meşhur "chaebol" krizini unutmayalım. Türkiye'nin 1994 ve 2001'de yaşadığı Finansal Krizler hâlâ hafızalarda. 

Nerden çıktı bu korumacılık diye soran varsa hemen tarihçesine geçeyim: Alman Tarihçi Okulu'ya göre, klasik iktisat bilimi teorik çatısını kurarken genellikle tümdengelim yöntemini kullanmış, soyutlamalara gitmiş ve akılcılığa fazla ağırlık vermiş gözükür. Ortaya mantıklı bir çerçeve çıkmıştır ama, bu çerçeve gerçeklere uymamaktadır. Çünkü  her zaman ve her ülke için geçerli iktisat ilkelerinin ortaya konmasına imkân yoktur. Toplumlar sürekli bir değişim ve yenilenme içindedirler. "Bu nedenle iktisat bilimi tarihçi bir yaklaşımla ve diğer bilimlerle iş birliği yaparak bu değişim ve yenilenmeyi incelemelidir" derler.

Trump’ın Çin ile ilgili açıklamalarını, ilave gümrük vergisi adımlarını yakından izlemekteyim. Dış ticarette koruma tedbirlerini çok seven, önünü sonunu düşünmeden uygulayan bir ülkenin evladı olarak, Trump’ın attığı tüm adımların ABD’ye enflasyon olarak geri döneceğini söyleyebilirim.

21. yüzyıldan önce tartışmalar şurada kilitlenirdi: "Sağcı mısın, solcu musun?"

Ukrayna ve ABD arasında Rusya ile yapılacak ateşkes ile alakalı bir mutabakata varıldı. Hemen akabinde Amerikan tarafı "bundan sonrası Putin'e kalmış" şeklinde bir açıklama yaptı. Rusya'nın bu çabalara kayıtsız kalacağını sanmıyorum. 

Haydi basit bir soruyla başlayalım. Gelişmekte olan bir ülkede şu aşağıdaki mal veya hizmetlerin ortak özelliği nedir? 

Tarih geçmişin incelenmesi kadar, ilerlemenin ölçülmesi için de önemlidir. Şartların iyiye gitmesi gerekir ki ilerlemeden bahsedilsin. Ancak, ilerlemeyi de ölçmek kolay değil. Her yandan ve yönden yağan bilginin hangisinin doğru olup olmadığı konusunda hepimizin kuşkusu var. Ayrıca her zaman bilgi gerçeği yansıtmaz. Dolayısıyla elimize ulaşan bilgilerden yaptığımız kurguları "gerçek" diye sunamayız. "Senaryo" ya da "ihtimal" dememiz daha ahlaklı olur. 

Reel faiz hesaplamasında dünyanın her yerinde hata yapıldığı biliniyor. Hatta kendini "uzman" diye tanımlayanlar bile güncel nominal faizden güncel enflasyon oranını çıkararak reel faiz tarifi yapıyor. Baştan aşağı yanlış bir uygulama. Çok düşük seviyede olan, yıllar boyunca yatay seyreden enflasyon ve faiz oranlarının birbirine çok yakın seyretmesi sebebiyle oluşmuş yanlış bir yaklaşımdır bu. 

2025 yılına öyle bir hızla başladık ki, fark etmeden şubat ayının ortasına gelmişiz bile. Birçok kişi 2025'i tüm zamanların en zor yılı olarak tanımlarken, yılın ikinci yarısı için bir umut tutmaya devam edenler de var. Ben de onlardan biriyim.

"Dünya tarihine bakıldığında gücün illaki akıl ve adalet anlamına gelmediğini öğrendik" diyor Harari yeni kitabında. NEXUS isimli kitabın ilk sayfası bu tespitle başlıyor. "Gücü yanlış kullandıkça insanlık kendini yok etmeye devam ediyor" diyerek çok önemli bir konuya parmak basıyor:

Dünya tarihi savaşlar, çatışmalar ve gerginliklerle dolu. Peki, eğer bu çatışmalar hiç olmasaydı, dünya nasıl bir yer olurdu, hiç düşündünüz mü? Mutlaka düşünmüş olmalısınız. Maalesef hepimizin "doğrusu bu" dediğimiz meselelerde bile rakamsal bazı örnekler verince kaale alınır oluyorsunuz.

Mars'a astronot göndereceğiz...