İyi paraya iyi soyadı

Bir Alman Yahudi ailesi. Wiesenthal soyadını alabildiklerine göre, hali vakti yerinde oldukları anlaşılıyor. Çünkü Wiesenthal yeşil vadi demek. Mamafih şansları her zaman yaver gitmedi. 1943'te bir toplama kampında öldüler. Dünyada ilk soyadı kanunu Yahudileri asimile etmek için Avrupa'da çıkarıldı. Sonra işler tersine döndü. Bu sefer Yahudileri ifşa etmek için kullanıldı. Antik çağlardan beri Yahudiler dinî, millî ve kültürel sebeplerle isim değişikliklerine alışmışlardı. Her biri bulundukları ülkenin dilini konuşurdu. Unutulan İbranice'yi sadece bazı hahamlar bilirdi. Sefaradlar (İspanya Yahudileri) çoktan beri İbrani isim ve İspanyol soyisimleri kullanırdı: Avram (İbrahim) Franco gibi. Daha tutucu olan Aşkenazlar (Almanya Yahudileri) ise, hâlâ eski geleneğe göre, kendi adlarını, babalarının önadını, üstelik orijinal şekliyle kullanıyorlardı. Mesela, Yakov ben Yitzhak (İshak oğlu Yakub) gibi. İbranice isimler yasak değildi. ALMANCA MECBURİYETİ Avrupa'da Yahudilerin nisbeten en serbest olduğu Avusturya'da 1787 yılında bir kanun çıkarıldı. Bu kanuna göre bütün Alman Yahudilerinin Almanca isimler ve soyisimleri alması istendi. Yahudiler, nüfus memurlukları önüne biriktiler. Memurların ellerinde kabul edilebilir isimlerin listesi vardı. Lilienthal, Edelstein, Diamant, Saphir, Rosenthal gibi çiçek ve kıymetli taş benzetmesi güzel soyadı alabilmek için rüşvet vermek şarttı. Kluger (akıllı) ve Fröhlich (mutlu) gibi isimler çok pahalı idi. BİNLERCE KİŞİYE AYNI SOYADI Canı sıkkın memurlar, çoğunlukla kaba bir şekilde Yahudileri dört kategoriye ayırarak isimlendiriyorlardı. Weiss (beyaz), Schwarz (siyah), Gross (büyük) ve Klein (küçük). Dolayısıyla bu soyisimlerini taşıyan binlerce Yahudi vardır. Kötü niyetli memurlar birçok fakir Yahudiye inanılmaz çirkinlikte isimler veriyorlardı: Glagenstrick (darağacı), Eselkopf (eşek kafası), Taschengregger (yankesici), Schmalz (yağ), Borgenicht (borç almak) gibi. Din adamlarının soyundan gelen Yahudiler, Cohen, Kahn, Katz, Levi gibi isimleri alma hakkına sahiptiler. Buna rağmen, onları Almanlaştırmak mecburiyetindeydiler. Katzman, Cohnstein, Aronstein, Levinthal gibi. Geniş bir kesim, kökenlerinin bölgesini soyisim olarak aldılar: Brody, Epstein, Ginzberg, Landau, Shapiro (Speyer), Dreyfus (Trier), Horowitz ve Posner gibi. Bu, şüphesiz aşağılayıcı bir durumdu. Ama hükümetin Yahudileri tesbit ederek kolayca vergilendirebilmesini ve askere almasını sağlıyordu. Napoleon zamanında, vatandaşlık kanunu gereği, Fransa'da ve Avrupa'da Fransız işgalindeki topraklarda herkesin bir soyadı alması mecburiyeti getirildi. İŞ TERSİNE ÇEVRİLİYOR XIX. asırda Almanya-Avusturya hâkimiyetindeki Yahudiler isimlerini Almanlaştırmaya zorlanmışlardı. Alman diktatörü Hitler, bu gidişi tersine çevirdi. Yahudiler, artık Alman cemiyetinden kesin biçimde dışlanıyordu. 1938 yılında Alman Yahudilerinin isimlerini değiştirmeleri yasaklandı. Hepsi Yahudi isimlerini kullanmaya mecbur edildi. Alınacak isimler konusunda da Yahudiler, belli isimlerle sınırlandırılmıştı. Erkekler için 185, kadınlar için 91 isim tesbit edilmişti. Tevrat'ta geçen ve Yahudi olmayanların da beğenip koydukları Ruth, Miriam, Joseph ve David gibi isimleri alamayacaklardı. Çünkü bunları Hıristiyanlar da kullanıyordu. Öteden beri yasaklanmış bu isimleri taşıyan erkekler İsrael, kadınlar ise Sarah ismini taşımak zorundaydılar. İsrael, İsrailoğullarının atası Yakub Peygamber'in, Sarah ise annesinin ismidir. Nazi işgalindeki Fransa ve Norveç'te de vaziyet aynıydı. İBRANİCE CANLANIYOR Yahudiler, Filistin'e göçmeye başladıktan sonra, isimlerini de İbranileştirmeye başladılar. Perleman, Filistin'e 1881 yılında göçen ve o zaman İbranice bilen belki de yegâne İsrailli idi. Perleman, adını Eliezer ben Yahuda şeklinde değiştirerek öncülük yaptı. Oğlu Ben Zion, İsrail'in ilk İbranice konuşan çocuğu idi. İsrailli Yahudiler, İbranice öğrendikçe adlarını değiştirmeye başladılar. İsrail devletinin ilk cumhurbaşkanı Ben Gurion, İbranice uğruna sürdürdüğü mücadeleye devam etti. (Ben Gurion, aslan yavrusunun oğlu demektir. Almanca ismi Grün idi.) Bundan sonra Yahudi isim ve soyismi taşımayan hiç bir subayın temsil görevi ile dışarıya gönderilmeyeceğini ilan etti. İsrail'in idare kademesi, isimlerini bir bir değiştirdiler. Dışişleri bakanı Golda Meyersohn, soyismini Meir olarak değiştirdi. Eski Ahid'deki isimlere dönüş furyası başladı. Bu furya öyle bir hale geldi ki, Tevrat'ta kötü kişi olarak tanınanların isimlerini de çocuklara vermeye başladılar. Mesela Tevrat'ta 'Kötülüğü rabbin gözü önünde işlediği" bildirilen Menahem ismi, meşhur siyasetçi Begin'in ön adı idi. Soyadının da tarihi var Her şeyde olduğu gibi, soyadında da öncü Çinlilerdir. Eski çağlarda bile Çin'de soyadı kullanmayan neredeyse yok gibiydi. Aynı soyadını taşıyanlar evlenemezdi. Bugün Çin'de yalnızca 100 kadar soyadı vardır ve milyarı aşkın insana bölüştürülmüştür. Bunlardan 22 tanesi binlerce yıllıktır. Vang (Kral) 93 milyon, Li 92 milyon, Zhang 88 milyon Çinlinin soyismidir. Çin'de soyisim isimden önce gelir. LAKABI SEZAR Romalılar, Avrupa'da soyadını ilk kullananlardır. Soyadları aile isimlerine göre belirlenirdi. Mesela meşhur Roma diktatörü Sezar'ın ismi Gaius Julius idi. Julius ailesinden Gaius demektir. Sezar (aslında Caesar) lakabı idi. SOYLULUK ALAMETİ Orta Çağ'da soyadı çok nadirdi. Avrupa'da soylular önce hâkim oldukları havâlinin, hatta oturdukları şatonun; sonra da mensubu oldukları hânedânın ismiyle anılmaya başladılar. Soyadının başında İngiltere'de of, Fransa'da de, Almanya'da von, Holanda'da van eki, kişinin soylu olduğunun göstergesiydi. Diğer insanlar derebeylerine yaptıkları hizmet ile tanınırlardı. Bu hizmetler daha sonra onların soyismi oldu. Meselâ Hammer çekiç demektir. Meşhur tarihçinin dedeleri, bir derebeyi maiyetinde çekiç ustası olduğu anlaşılıyor. NAMIM TÖKELİ İMRE Avrupa'da yalnızca Macarlarda vaktiyle bizde olduğu gibi önce soyadı, sonra isim gelir. Osmanlı Devleti'ne bağlı son Macar kralının adı Tököly İmre idi. Tököly ailesinden İmre demektir. Mühründe şöyle yazardı: Muîn-i Âl-i Osman'ım, âmâdeyim her emre; Kral-ı Orta Macar'ım, nâmım Tököli İmre. BALKANLAR KARAKTERİSTİK Sırp, Hırvat, Leh ve Çek gibi Slav topluluklarının, hatta Yunan ve Romen gibi Balkan halklarının soyadları karakteristiktir. Sırp, Boşnak ve Hırvatlarda -iç, Polonyalılarda -ski, Çeklerde -çek, Ukraynalılarda -enko eki soyadlarında umumiyetle yer alır. Begoviç, Jaruzelski, Dubçek gibi. Romenlerde -escu, Ermenilerde -yan, Yunanlılarda da -pulos ve -aki ekleri "oğlu" manasına gelir. Çavuşescu, Serkisyan, Papadapulos ve Vasilaki gibi. Yunanlılarda -kis eki de meslek bildirir. Kazancakis, kazancı demektir. Gürcüler "çocuğu" mânâsına -şvili veya "oğlu" mânâsına -dze ekini kullanırlar. Aslen bir Gürcü Yahudisi olan Stalin'in adı Josef Çugaşvili idi. Çugaşvili "Yahudi Çocuğu" demektir. İNGİLTERE'DE 700 BİN SMITH VAR Bugünki şekliyle soyadı ilk olarak İngiltere'de yayılmış ve XVII. asırda hemen herkesin bir soyadı olmuştur. Bugün İngiltere'de soyadı Smith olan 700 bin kişi vardır. Ayrıca bu ülkede 10 bin John Smith bulunmaktadır. İsveç'te de Johansson en yaygın soyadıdır ve bugün birçok Johansson, soyadını değiştirmektedir. Soyadlarının başında Mac (oğlu) ve O' (torunu) ilavesini İskoç ve İrlandalılar kullanır. MacMillan ve O'Hara gibi. Anglosakson ve İskandinavlarda aynı manada -son eki yaygındır. Johnson gibi. ARAPLARDA ÖNCE OĞUL Araplarda önce oğlu, sonra babası, mesleği, kabilesi ve memleketiyle anılmak âdetti. Hazret-i Peygamber'in ismi Ebu'l-Kâsım Muhammed bin Abdullah el-Hâşimî el-Kureyşî idi. Kâsım'ın babası, Abdullah'ın oğlu, Kureyş kabilesinin Hâşimî ailesinden Muhammed demektir. Müslümanlar da bu geleneği devam ettirmiştir. Meşhur âlim İmam Gazzâlî'nin ismi, Ebû Hamid Muhammed bin Muhammed el-Gazzâlî et-Tûsî idi. Tus şehrinden iplikçi Muhammed'in oğlu ve Hâmid'in babası Muhammed demektir. TÜRKLER KENDİLERİ KAZANIYOR Türklerde kişiler, babalarının verdiği isim ile sonradan kazandıkları lakap ve mevki ile anılırdı. Fatih Sultan Mehmed gibi. Osmanlılarda lakaptan başka, çoğu zaman aile ve baba ismi, ayrıca memleketi de zikredilirdi. Baltacı Mehmed Paşa, Samipaşazâde Sezai, Mustafa Kemal Selânik gibi. KANUNİ MECBURİYET SADECE BİZDE VAR! Almanya'daki tarihî tatbikat bir yana bırakılacak olursa; dünyada soyadı kullanmanın kanunen mecburî olduğu tek ülke Türkiye'dir. 1934 tarihli soyadı kanunu ile herkesin bir soyadı alması mecbur tutulmuş; soyadlarında eski aile ve memleket isimlerinin, hoca, hafız gibi unvanların, ayrıca Osmanlıca kelimelerin kullanılması yasaklanmıştır. İzlanda, Tibet, Burma ve Cava'da bugün bile soyadı kullanılmaz. Çar Nikola Aleksandroviç Romanov ve eşi Çariçe. RUSLAR ÜÇ İSİMLİ Ruslarda önce isim, sonra baba ismi, sonra aile ismi gelir. Meselâ son Rus çarının adı, Nikola Aleksandroviç Romanov idi. Romanov hânedânından Aleksandr'ın oğlu Nikola demektir. Kadın evli ise kocasının ismini alır. Son çariçenin adı da Aleksandra Nikolayevna Romanovna idi. Romanovlardan Nikola'nın karısı Aleksandra demektir. İspanyollarda da isimden sonra baba ismi gelir. Meselâ Adolfo Alvarez Gera, Gera ailesinden Alvaro'nun oğlu Adolfo demektir.