Tolga Uslubaş

Osmanlı, sadece Resûlullah'a değil, O'nun kutsal beldesine karşı duydukları derin muhabbet, hürmet gereği her yıl İstanbul'dan özenle ve ihtişamla süslenmiş özel bir kervanı yola çıkarırdı. Surre Alayları denilen bu kervanda Mekke ve Medine'nin ileri gelenlerinden en yoksullarına kadar dağıtılmak üzere Kâbe örtüsünden Kur'an-ı Kerîmlere, tesbihlerden değerli halılara kadar çok sayıda hediye bulunurdu...

Namaz saatlerinde dükkanların açık bırakıldığı, geceleri evlerin kapıları alelâde bir mandalla kapatıldığı halde, senede dört hırsızlık vak'ası bile yaşanmayan Osmanlı, bu huzurunu mevcut kanunlarıyla sağlıyordu. Sokakta bir serseri yakalandığında devlet kendisine iş veriyor, bu mümkün olmuyorsa memleketine gönderilip orada istihdam edilmesi sağlanıyordu.

Osmanlı'nın hüküm sürdüğü bir dönemde yaşayan fakir bir Takkeci İbrahim vardır. Bir gün rüyâsında gördüğü üç üzüm tanesinin peşine düşüp ta Bağdat'a kadar gider. Velhasıl bu yolculuk onun yıllardır hayalini kurduğu caminin yapılması için gerekli paranın adresini gösterecektir...

İlmiye sınıfına özel bir ihtimam gösteren Osmanlı padişahları ile ulemâdan ileri gelenler arasında"Huzur Dersleri" adıyla bu aya mahsus dersler yapılırdı. Bu derslerde konular öylesine ince ayrıntılarıyla işlenirdi ki Fatiha sûresiyle başlayan ve 169 yıl fasılasız devam edilen "Huzur Dersleri"nde Kur'an-ı Kerîm'deki muayyen sıra takip edilerek ancak Nahl Suresi'ne kadar gelinebilmişti...

Eskiden ramazan günlerinde tebdil giyinmiş zenginler, hiç tanımadıkları mıntıkalardaki bakkal, manav dükkanlarına gider, onlardan Zimem defterini (veresiye defteri) çıkarmalarını istermiş. Baştan, sondan ve ortadan rastgele sayfaların yekûnunu yaptırıp, kesesini çıkarır, parayı öder, "Silin borçlarını... Allah kabul etsin" der, çeker gidermiş...

Tam 46 yıldan bu yana ramazan davulculuğu yapan Kazım İliş, İstanbul'un bazı semtlerinde davulun yasaklanmasına çok kızıyor. "Eğer benim mahallemden biri gece uyur kalırsa bunun vebalini duyarım" diyen İliş'e göre bir asrı aşkındır süre gelen bu gelenek yaşatılmalı...

Müslümanlar güzel kokuyu rahmanî bir lütuf olarak değerlendirip, koku sürünmeyi Resûlullah Efendimizin bir sünneti olarak bilir. Ramazan ayında ise ezana bir çeyrek kala iftar edilecek odalarda buhur yakılması hoş bir âdettir...

Mübarek ramazanın uhrevî havasının yanında biraz da mide ile alakalı olan bölümü kimilerini iftara doğru öylesine meşgul eder ki; iftar sofrasına oturdu mu dünya ile ilişiği kesilir, iftariyeliklerle hemhâl olur. İşte ölçü o zaman kaçıverir, bu da oburluk alametidir

Şehirle iç içe olan Osmanlı mezarlıkları, çevrelerinde yaşayan insanlara sanki bu dünyanın geçiciliğini fısıldar. Sokaklara, meydanlara, mahalle aralarına serpiştirilmiş mezarlar, türbeler ve hazîreler, insanlara ölümü hatırlatır.

Bangladeş ve Tunus, ramazan ayında mesai saatleri düzenleyen ülkelerdir. Sahura bizdeki gibi davulcuyla kalkılan Mısır ve Senegal'de iftar çadırları sosyal hayatın bir parçasıdır. Cezayirliler ise "Jary" adı verilen sebze çorbası olmadan iftar sofrasına oturmaz. Velhasıl ramazan-ı şerifin o mânevî iklimi her memleketi farklı ısıtır, farklı renklere büründürür...

Yolu İstanbul'a düşen hemen her seyyah halkın bu aya olan hürmetini takdirle anılarına not düşer, bu coşkuya kendilerini kaptırmadan da edemez. Bu mübârek ayı tüm inceliğiyle yaşayan İstanbul, onların gözünde bir ramazan medeniyetidir. Seyyahlara göre bu inancın insanları nasıl bu denli değiştirdiği ve disipline ettiği ise akla ziyan bir mevzudur.

"Bir esere saygısızlık, sahibine saygısızlıktır" anlayışını benimseyen eskiler, mürekkebe, kâğıda, kaleme ve hatta kalem kırıntılarına karşı bile hürmetsizliği dinî hassasiyetlerine aykırı bulur. Abdestsiz kalem tutmadıkları gibi kalem yontularını biriktirip, vasiyetlerinde o yontulardan yakılan ateşle ısıtılan suyla yıkanmak ister...

Yıkanmanın sağlık açısından tehlikeli olduğuna inanıldığı dönemlerde Avrupalılar, Haçlı Seferleri sırasında Müslümanların hamamlarıyla tanışma fırsatı buldu. Ülkelerine döndüklerinde bu fikri canlandırmaya çalışan Avrupalılar, "Stew" (umumhane) adını verdikleri hamamları hemen her yere yaymaya başladı. Ama bu girişim pek de uzun sürmedi, kısa süre içinde zina merkezi haline gelen bu umumhaneler tekrar kapatıldı...

Eskiden Vefa, Süleymâniye ve Fatih semtlerindeki konakların kapıları üzerindeki kabartmalı bardak, kupa, somun vesair resimler, ihtiyaç sahiplerini içeri buyur etmenin bir diğer adıdır. Ramazan boyunca ardına kadar açık olan kapılar asla kapanmaz, zaten İstanbul'daki hemen her ev, en nefis yemeklerin her selamün aleyküm diyene sunulduğu birer ziyâfethânedir.

Çaysız bir dakika bile düşünemeyen Türkler için ramazanda çay keyfi, sadece akşamdan akşamadır. Çay, ramazanda iftardan sahura kadar gün boyu susuz kalan vücuda "can suyu" verme görevini üstlenir, öyle tiryakiler vardır ki iftariyeliklerinin yanına bir bardak çayını koymadan masaya oturmaz.

Eski iftar sofralarında gaziler helvası denen un helvası, soğuk paça ve sebzelerden lahana ile zeytinyağlı yemek bulundurulması kibarlar arasında ayıp sayılırdı. Sofraların baştacı et yemeklerinin hakimiyeti hemen her sofrada kendini gösterirdi.

Padişahlar ramazanda, halkın ihtiyaçlarını öğrenmek ve köşe bucak mahallere kadar girip nelerin yolunda gidip gitmediğini bizzat görmek için tebdil, yani kıyafet değiştirerek gezerlerdi. Ekmek, et, yağ, mum ve benzeri ihtiyaçlarla ilgili dükkanları gezen padişahlar, nizamnâmelere uyulup uyulmadığını da kontrol eder, düzeltilmesi için derhal emir çıkarırdı.

Eskiden ramazan-ı şerif yaklaştığında hükümet tarafından halkın bu ayı daha rahat ve huzurlu bir şekilde geçirmesi için evlerin, sokakların ve dükkanların temizliğine itina gösterilmesi, sosyal hayatın düzenini bozacak hareketlerden ve tavırlardan kaçınılması gibi bazı tenbihnâmeler (yönetmelikler) yayınlanırdı. Söz konusu tenbihnâmelerin bazılarında ise umumi yerlerde alenen oruç yiyenlerin cezalandırılacağı yazılıydı.

Ramazan ayı her yıl biraz aceleci davranıp 11 gün evvel bizleri şereflendirse de bunun asıl sebebi Hicrî takvim ile Milâdî takvim arasındaki farktır. İşte bu 11 günlük fark bazı yıllar içinde çifte ramazanlar, hatta çifte bayramlar yaşanmasına vesile olur.

Osmanlı pâdişâhları ramazan ayında ulemâdan ileri gelenleri saraya davet ederler, ilmî mütâlaalarını dinleyerek istifâde ederlerdi. "Huzur dersleri" adıyla ramazan ayına mahsus bu derslerde Kâdı Beydâvî Tefsîri'ni okumak adet halini almıştı.