Saat kulesi ve çeşmeler bile ‘kilise’ yapıldı

MURAT ÖZTEKİN

Bir saat kulesi iken çan kulesine dönüştü, bir çeşmenin su haziresi Ortodoks dua evi oldu, camii olarak restorasyona giren yapı, kilise olarak çıktı... Yaklaşık 20 senedir yurt dışındaki Türk eserlerinin izlerini süren araştırmacı Mehmet Emin Yılmaz, 19 ülkede mimari özellikleri değiştirilerek kilise yapılan tarihî eserleri, ilk defa bir kitapta topladı. “Kiliseye Çevrilen Türk Eserleri” adıyla İstanbul Fetih Cemiyeti tarafından hem Türkçe hem de İngilizce olarak neşredilen eser, büyük kısmı Osmanlı yadigârı 334 yapının hikâyesini anlattığı gibi, mimari çizimlerle bu eserlerin teknik özelliklerini de ortaya koyuyor. Eser, mimari tahribatlar üzerinden Avrupa’daki hoşgörü anlayışını da gözler önüne seriyor.

Aslında yüksek mimar olan Mehmet Emin Yılmaz, yurt dışındaki Türk eserlerinin akıbetiyle işi dolayısıyla yüzleşmiş. 2000’li yılların başından itibaren Avrupa’daki mimari projelerde çalışan Yılmaz, kiliseye dönüştürülen eserlerin çok fazla olmasına rağmen geniş bir inceleme konusu yapılmamasından ötürü mevzuya eğilmiş. Yılmaz, kiliseye çevrilen eserlerin nasıl bir mimari değişikliğe uğradığını tespit etmek için bazı ülkeleri bizzat dolaşarak varlığından bile haberdar olunmayan Türk eserlerini de keşfetmiş. Türk Mimari Araştırma Merkezini kuran Yılmaz’ın kitabı aslında dört sene evvel oluşmuş ancak devamlı yeni eserler ortaya çıktığından eserin basımı uzamış.

30 BİN TARİHÎ ESERİN %90’I YOK OLDU
Sorularımızı cevaplayan Mehmet Emin Yılmaz, sadece Avrupa’daki Türk eseri sayısının 30 bin civarında olduğunu ancak bu yapıların yaklaşık yüzde 90’ının yok edildiğini kaydederek “Araştırdığım 19 ülkede, 334 yapının kiliseye çevrildiğini tespit ettim. Bulgaristan ve Yunanistan en çok yapının değiştirildiği iki ülke olarak öne çıkıyor. Yunanistan’daki büyük şehirlerde Türk eserlerinin çoğunun mimari özellikleri tamamen değiştirilmiş. Bulgaristan’da bir Mimar Sinan yapısı var ki, görünüş olarak ‘cami’ demeye bin şahit ister. Ama vaktiyle kiliseye çevrilip sonra tekrar aslına döndürülen örnekler de mevcut. Budapeşte’deki Gül Baba Türbesi onlardan biri. Ancak bu konu hâlâ araştırılmaya müsait” ifadelerini kullanıyor.
Yeni eser keşfettiğinde karışık duygular yaşadığını söyleyen Yılmaz, “Eserlerin mimari özelliklerinin değiştirilerek kiliseye çevrilmiş olması beni üzüyor. Ama bir taraftan da ayakta kalmış olmasına seviniyorum. Çünkü ayakta kalması, gelecek için bir umut ışığı demek” şeklinde konuşuyor. 

Mehmet Emin Yılmaz

SİYASİ SEBEPLERLE MİMARİ YIKIM
Avrupa’daki Osmanlı yapılarının daha ziyade siyasi sebeplerle kiliseye çevrildiğini söyleyen Mehmet Emin Yılmaz, “Nasıl Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u fethettikten sonra Ayasofya’yı camiye çevirdiyse Avrupalılar da şehirlerindeki büyük camileri kilise yaparak ‘Biz sizi yendik’ mesajı vermek istemişler. Ama bu, Osmanlı ile kesinlikle mukayese edilecek bir şey değil. Onlar tarihî eserlerin büyük bir çoğunluğunu yıkmışlar. Köylerde ise yapılar daha çok mekân ihtiyacından kiliseye dönüştürülmüş. Bu yüzden kilise yapılan köy camilerinin mimarisi çok değiştirilmemiş” diye konuşuyor.

HER ŞEY DEĞİŞTİRİLMİŞ
Mehmet Emin Yılmaz, yurt dışında kiliseye çevrilen Türk eserleri arasında enteresan yapılar olduğunu kaydederek şöyle konuşuyor: Kiliseye ve Hristiyanlara ait ibadet yerine çevrilen sıradışı eserler var. Mesela Makedonya, Kosova ve Bulgaristan’da saat kulelerine çan ekleyip haç asıp çan kulesine veya kilise yapısına çevirmişler. Hırvatistan’da eski bir kaleden kalan kule, kilise yapılmış. Macaristan’da bugün var olamayan bir hamam, kilise olmuş. Güney Kıbrıs’ta bir çeşmenin hazne kısmı dua yerine çevrilmiş.
 

Tur Ali Bey Camii

'DÖNÜŞÜM' AB FONLARIYLA DEVAM EDİYOR!
Hâlihazırda Türklere ait eserlerin asli hüviyetlerinin değiştirilmeye devam ettiğini kaydeden Mehmet Emin Yılmaz, “Özellikle Yunanistan’daki tarihî yapıların Avrupa Birliği fonlarıyla restorasyona sokulup müze ve kiliseye dönüştürüldüğü görülüyor. Yakın zamanda ülkenin kuzeyinde bulunan Faik Paşa Camii’nin restorasyon haberleri geldi. Muhtemelen orası kilise yapılacak. Türkiye, yurt dışındaki tarihî eserler hakkında daha hassas olmalı. Daha önce Bulgaristan’da vakfiyesiyle tescil edilen bazı camiler dava açılarak geri alındı” diye konuşuyor.

TÜRK ESERLERİNİ EN ÇOK KİLİSEYE ÇEVİREN BEŞ ÜLKE
Bulgaristan     128
Yunanistan     103
Macaristan     30
Sırbistan     18
Hırvatistan     9