Mozaiklerin sırrı Roma İmparatorluğu’nun doğu garnizonu Zeugma'da gizli

KORAY ERDOĞAN- Gaziantep'in Nizip ilçesinde Birecik Baraj Gölü kıyısında yer alan Zeugma Antik Kenti'nde Belkıs Tepesi'nin güneyindeki ilk kazılar 1987 yılında Gaziantep Müze Müdürlüğü tarafından başlatıldı.

M.Ö. 300'lü yıllarda kurulan Zeugma Antik Kenti'ndeki arkeolojik kazılar, 1996 yılında Birecik Barajı beden duvarının temel kazısı sırasında bazı mozaik parçalarının bulunmasının ardından yoğunlaştı.

Birecik Barajı altında kalacak olan Zeugma Antik Kenti'ndeki yoğunlaştırılmış kazılar, 2000 yılında dönemin Gaziantep Valisi Muammer Güler'in katkılarıyla Gaziantep Müze Müdürlüğü ile Birecik Barajı Konsorsiyumu ve Birecik Barajı A.Ş. tarafından yürütüldü.

Kurtarma kazılarının kahramanları, Birecik Barajı'nın taşkın sularından mümkün olduğunca çok eseri kurtarmak için zamana karşı yarıştı.

Ve bugün yüzde 25’i sular altında kalan Zeugma, kozmopolit bir Roma kentinin eşsiz estetiğini yansıtan mozaikleriyle UNESCO Geçici Dünya Mirası Listesi'nde yer alıyor.

Greko-Romen döneminin eşsiz sanatsal geleneğini temsil eden mozaikleriyle tanınan Zeugma'nın Roma villaları varlıklı ailelere ev sahipliği yapmış ve daha sonra İtalya'daki Pompeii gibi bir zaman kapsülü görevi görerek içindeki paha biçilmez mozaikleri korumuştur.

İlk olarak, Zeugma Antik Kenti'nde, kazıları yıllar önce tamamlanan ve ziyarete açılan çarpıcı mozaiklerdeki karakterlerin isimlerini taşıyan, yüzyıllardır olduğu gibi hala Fırat Nehri'ne bakan Dionysos ve Danae evlerine bir göz atalım.

Danae'nin bir sandığın içinde, kucağında bebeği Perseus'la Seriphos adasına geldiği mitolojik sahneyi tasvir eden bir mozaik... Etkilenmemek mümkün değil.

2012'den bu yana kazının ana sponsoru olan İş Bankası, Zeugma kazılarına ilk olarak 2000 yılında Türkiye Anıt Çevre Turizm Değerlerini Koruma Vakfı'na aktardığı kaynakla katkıda bulunmuş, bugün ise Mousalar Evi'nde yürütülen kazılara sürekli olarak destek veriyor.

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nden emekli ve Oxford Üniversitesi'nde araştırmacı olan Prof. Dr. Kutalmış Görkay başkanlığındaki kazılarda ortaya çıkarılan "Mousalar Evi," adını dönemin yazar, şair, müzisyen, tarihçi ve filozofları için tasvir edilen mousalar olduğu söylenen mozaikten alıyor ve 20.000 dönüm arazi üzerine kurulu Zeugma Antik Kenti'nin önemli yapılarından biri olarak kabul ediliyor.

Ortaya çıkarılan bu mozaiklerde; evin ana girişine yakın ana yemek odasında Mousalar, evin kadınları tarafından kullanılan odada mitolojide ideal kadın olarak bilinen ve antik dönemde Heroine olarak da adlandırılan dört kadın, avlu sundurmasında iki mitolojik kahraman ve avluda zengin deniz canlıları arasında deniz tanrı ve tanrıçaları Okeanos ve Tethys figürleri yer almaktadır.

Villa, yüksek gelirli insanların evlerini güzelleştirmesinin bir örneğidir. Ancak kazı sırasında villada hiçbir eşyaya rastlanmaması dikkat çekiyor. Araştırmacılar villanın daha önce nasıl boşaltıldığına dair bir gizem arıyor. Muhtemelen baskınlardan önce boşaltılmış bir ev.

Ev, yangın sırasında mozaikleri korumak için tasarlanmıştı. Ev taş ve kerpiçten yapılmıştır ve yangın sırasında kerpiç zemin çökerek mozaikleri korumuştur. Mozaiklerin bu kadar iyi durumda olmasının nedeni budur. Ancak, kazı sezonu sona ermiş olsa da, mozaikleri korumak için geçici bir çatı sistemi kuruldu.

Kazısı 2022 yılında tamamlanan Mousalar Evi’nin bulunduğu Zeugma antik kentinde yaklaşık 60.000 kişinin yaşadığı tahmin ediliyor.

Her açıdan bir Roma evi olan yapı, muhtemelen MS 1. yüzyılın sonlarında inşa edilmiş ancak 3. yüzyılın ortalarındaki Sasani yıkımına kadar kullanılmıştır.

Ev, merkezde bir avlu ve avlunun etrafında mozaik ve fresklerle süslenmiş birçok odadan oluşmaktadır.

Avludaki küçük havuzun tüm zemini, Okeanos ve Tethys gibi mitolojiden bazı deniz canlılarını ve Titanları tasvir eden mozaiklerle kaplıdır ve elbette farklı türde balıklar ve deniz hayvanlarıyla çevrilidir.

Sadece mozaikler değil, freskler de çok heyecan verici.

Ancak fresklerin süslemelerinden daha önemlisi üzerlerindeki grafitilerdir. Çünkü grafitiler bize bir hikâye anlatıyor. Peki nedir bu hikâye?

Bazen resimsel bazen de metinsel olan grafitiler tarihsel bir bağlam sunuyor.

Örneğin bu bir Sasani süvarisi çünkü Sasaniler çok önemli. Şehir 3. yüzyılın ortalarında Sasaniler tarafından tahrip edilmiştir. Bu, tipik bir Sasani süvarisini atıyla birlikte tasvir ediyor. Burada deve ve kervan ticaretinden sorumlu kişi olan deveci var.

Kim bilir... Belki babası lejyonda komutan olan küçük bir çocuğun Sasanilere karşı duvar yazısıydı, belki de kocası lejyonda asker olan bir kadının kocasını manevi olarak korumak için yaptığı bir duvar yazısıydı...

Şimdi Dionysos Evi, Danae Evi, ve Mousalar Evi’nin baraj inşaatı sırasında taşınan komşularını görmek için kilometrelerce ötedeki Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi'ne gidiyoruz.

Burası Zeugma Mozaik Müzesi...

Müze, MÖ 2. yüzyıla kadar uzanan 3.000 metrekarelik iyi korunmuş mozaikleriyle dünyanın en büyük mozaik müzelerinden biridir.

Mozaikler mitolojiyi, sahnelenen edebi oyunları, pandomimleri ve trajedileri tasvir etmektedir.
Burada Poseidon, at gövdeli ve balık kuyruklu bir Hippocampus tarafından çekilen bir arabaya binerken tasvir edilmiştir.

Altında denizin bereketini temsil eden Okeanos ve Tethys yer almaktadır.

Bu mozaik ise Akhilleus'un Truva Savaşı'nda savaşmaktan kaçınmak için kadın kılığına girmesini tasvir etmektedir.

Müzedeki mozaiklerde yer alan tasvirler ziyaretçilere kendilerini mitolojik sahnenin bir parçasıymış gibi hissettiriyor.

Ziyaretçilerin görmek için sabırsızlandığı o özel mozaik...

Zeugma'nın en ünlü mozaiği Çingene Kızı...

Mozaik, bu gizemli labirent odada sergileniyor.

"Üç çeyrek" görünümlü bir portre olan Çingene Kızı'nın gözleri sizi takip ediyor gibi görünüyor.

Kimilerine göre Çingene Kızı, tanrı ve tanrıçaların anası Gaia'nın bir temsili olsa da aslında Dionysos'un yanındaki Maenad'ın bir tasviridir.

Zeugma Antik Kenti ve kentten çıkan mozaiklerin sergilendiği muhteşem Zeugma Mozaik Müzesi, yüzyıllar öncesine ait estetik değerleri koruyarak bu antik kenti günümüzde de yaşatıyor.

Kentte ve müzede bulunan mozaiklerin sadece küçük bir kısmını gösterebildik.

Daha fazlası için Zeugma Antik Kenti ve Zeugma Mozaik Müzesi sizi bekliyor.